اسلام در سرزمین امپراتوری سابق روسیه: فرهنگ دایرةالمعارفی (ج1)

اسلام در سرزمین امپراتوری سابق روسیه: فرهنگ دایرةالمعارفی (ج1)
تصویر جلد اول فرهنگ دایرةالمعارفی اسلام در سرزمین امپراتوری سابق روسیه
پدیدآورندگان
نویسندگان مقالات
ا. ا. کریموف، استانیسلاو پروزوروف، افتاندیل ارکین‌اف، الکسی خیسمتولین، اِلیزاوِتا نِکراسووا، امری شیخ‌سعیداف، انَس خالدوف، او. نبییوا، اولگ آکیموشکین، ای.ا. قیّوموا، آ. خ. ویلدانوف، آخمت یارلیکاپوف، آنت کمپر، آیدار خابوتدینوف، آیسلو یونس‌اوا، ب.ا. کازاکوف، ب.د. کوچنف، بختیار باباجانوف، پ. آ. اوتیابای کریمی، پ. آ. اوتیابای کریمی، ت.ا. اوزدنوف، ت.ا. اوزدنوف، جولیتا مسخیدزه، حنیفه نادروا، خ. ت.، د. ا.، د. د. عظمت‌اف، د. عبدالله‌یف، ر. ای. شمسوتف، ر. ر. صالح‌اف، ر.ر. توختایف
دبیر علمی مجموعه: استانیسلاو پروزوروف
اطلاعات نشر
سال چاپ: 2006
با حمایت
انستیتو نسخ خطی شرقی آکادمی علوم روسیه
قالب: کتاب
زبان: روسی

این کتاب شامل مقالات تجدید نظر شده و تکمیلی از سه شماره اول اسلام در سرزمین امپراتوری سابق روسیه: فرهنگ دایرةالمعارفی (جزء1، جزء2 و جزء3)، که در سالهای 1998-2001 منتشر شده است. ترتیب الفبایی جدید 255 مقاله در این جلد، حاوی اطلاعاتی در مورد اسلام در قلمرو امپراتوری سابق روسیه از آغاز ورود تا زمان حاضر است. مطابق رویکرد روش شناختی، این اثر ادامه فرهنگنامه دائرةالمعارف "اسلام" (مسکو: 1991)، و از لحاظ محتوا مکمل آن است. مقالات به چهره‌های مسلمان، مکان‌های عبادت، طریقت‌ها و اصطلاحات صوفیانه، مدارس و معارف اسلامی، قرآن در روسیه و غیره اختصاص یافته است.

اسلام در روسیه نه تنها موضوعی آکادمیک است؛ بلکه یک عامل مهم در زندگی اجتماعی و سیاسی است. هدف از انتشار این مقالات ارائه اطلاعات عینی در مورد اسلام است و از این طریق گامی در جهت ایجاد تفاهم و پذیرش قومی موجود در فضای پس از شوروی است.

مدخل‌ها

• ابراهیم حضرت: رئیس گروه نقشبندیان معاصر ازبکستان (ج1، ص155-156) نویسنده: بختیار باباجانوف
• ابوذر: نام مسجدی در شهر نابرژنی چلنی (ج1، ص21) نویسنده: حنیفه نادروا
• ابوسعید میهنی: فضل الله بن ابوالخیر احمد، یکی از بنیادگذاران تصوف مکتب خراسان (ج1، ص19-21) نویسنده: اولگ فِدوروویچ آکیموشکین
• ابومسلم: از قهرمانان افسانه‌ای مسلمان مشهور در شمال‌شرق قفقاز، (ج1، ص15-19) نویسنده: ولادیمیر بابرونیکف
• اُتین (اصطلاح عبادی ازبکی): خواندن ادعیه و اشعار مذهبی. (ج1، ص321-323) نویسنده: آنت کمپر
• احرار، خواجه عبیدالله (قرن 15م)، از مشایخ بزرگ نقشبندیه (ج1، ص43-45) نویسنده: ا.ا. کریموف
• احمد الیمنی، بن ابراهیم بن محمد غازی‌قموقی داغستانی حسنی شافعی (م. 1450)، مدرس عالم و مستنسخ و مروج اسلام در داغستان (ج1، ص42-43) نویسنده: امری شیخ‌سعیداف
• اداره مرکزی روحانیت مسلمان روسیه و کشورهای اروپایی مشترک المنافع: جانشین «مجمع اداره دینی محمدیان»  (از 1796 ـ اورنبورگی؛ و از 1846 تا 1917؛ مجمع روحانیان محمدی اورنبورگ»، نهادی که با فرمان یکاترین دوم در سال 1786 در شهر اوفا گشایش یافت. (ج1، ص435-436) نویسنده: پ. آ. اوتیابای کریمی؛ د. د. عظمت‌اف
• اروپای شرقی: از کوههای اورال تا کارپات در اروپا، جغرافیایی تقریبا منطبق با محدوده اروپایی اتحاد جماهیر شوروی. دربرگیرنده مناطق اصلی گسترش اسلام در قفقاز شمالی، حوزه ولگا و پیشا‌اورال، به اضافه مناطق دشتی (ج1، ص92-100) نویسنده: انَس خالدوف
• استرلیباش‌اوا: روستایی در باشقوردستان، که در آن مدرسۀ استرلیباشوا قرار دارد که تا انقلاب اکتبر، از مراکز مشهور تحصیلات علوم دینی در روسیه بود. (ج1، ص366) نویسنده: مارسیل نورالله‌اویچ فرْخشاتوف
• استرلیتاماق: شهر، که در آن مدرسۀ استرلیتاماق قرار دارد که تا انقلاب اکتبر روسیه، از مراکز مشهور تحصیلات علوم دینی در باشقوردستان بود. (ج1، ص366-367) نویسنده: مارسیل نورالله‌اویچ فرْخشاتوف
• اسحاق باب: مشهور در منطقۀ کوههای قارا تاو (=قاراداغ ـ واقع در قزاقستان جنوبی)، که به عنوان بنیانگذار خواجۀ آق‌کورگان شناخته می‌شود. (ج1، ص163) نویسنده: آشیربک قربانوویچ مؤمن‌اف
• الاسحاقیه: یکی از فرق کیسانیه، که امامت را در نسل حضرت علی از فرزندش محمد بن حنفیه می‌دانند. (ج1، ص163-164) نویسنده: آشیربک قربانوویچ مؤمن‌اف
• اسکندر پاشا: «مقدسی» مشهور در آسیاسی میانه، که رومیان او را اسکندر مقدونی می‌نامند (ج1، ص157-160) نویسنده: سرگی آباشین
• اسلام مجله‌سی: ارگان نشریاتی اداره مرکزی روحانیت مسلمان، طی سالهای 1924-1928م  (ج1، ص161) نویسنده: آیسلو یونس‌اوا
• الاصلاح: نشریه‌ای تأسیس شده در ژانویه سال 1915 از سوی علمای تاشکند. (ج1، ص161-163) نویسنده: ک. وحیدوا
• اصول جدید: شیوۀ صوتی آموزش سواد، که نام‌دهندۀ جنبش اصلاحگرانه در قرن 19 و 20 در میان ملل مسلمان ترک در روسیه بود. (ج1، ص398-399) نویسنده: آ. خ. ویلدانوف، مارسیل نورالله‌اویچ فرْخشاتوف
• الاعرج، عبیدالله بن حسین: از امامزادگان خاندان پیامبر (ج1، ص36-40) نویسنده: بختیار باباجانوف، آشیربک قربانوویچ مؤمن‌اف
• الالقداری، حسن افندی: عالم، تاریخدان، فقیه، شاعر و مدرس بزرگ داغستانی (ج1، ص30-32) نویسنده: امری شیخ‌سعیداف
• الاندراسبانی، عبدالسلام بن محمد الخوارزمی، از علمای حنفی سمرقند با گرایش به مکتب اعتزال (ج1، ص32-34) نویسنده: استانیسلاو پروزوروف
• اوجاقبر (اوجاقلی، مقدس، شیخ): نام زیارتگاههای روتول‌ها. گروه کوچکی از مسلمان قوم لزگین هستند که به یکی از لهجه‌های خانواده زبان‌های ناخ ـ داغستانی سخن می‌گویند  و در کوههای جنوب داغستان و شمال آذربایجان ساکن هستند. (ج1، ص394-396) نویسنده: ولادیمیر بابرونیکف
• اولیا: نامگذاری رایج مکانهای مذهبی در ترکمنستان. (ج1، ص315-318) نویسنده: س.م. دئمیدوف
• اوماخان کاچایف: شاعر و عارف لاک (یکی از اقوام داغستانی). (ج1، ص191-192) نویسنده: جولیتا مسخیدزه
• ایژ‌بوبی: مدرسه‌ای واقع در روستای ایژبوبی تاتارستان (ج1، ص156) نویسنده: رافیق محمدشین، ر.ر. صالح‌اف، رامیل خیرالدینوف
• ایسخیج باب: مقدس، بنایی مرتبط با محل رباط اسخیج در بلندیهای چاتکال در کوههای آلتای (بخش یانگی بازار جمهوری قرقیزستان) (ج1، ص164) نویسنده: آشیربک قربانوویچ مؤمن‌اف
• ایسکی تاش: نام مسجدی در قازان ـ تاتارستان (ج1، ص160-161) نویسنده: حنیفه نادروا
• ایشان: عنوان یا لقب که در آسیای میانه درباره چهره‌های روحانی مورد احترام به‌کار می‌رود. (ج1، ص164-166) نویسنده: سرگی آباشین
• آبِزلر (=حافظ‌ها): شرکت‌کنندگان حرکت اجتماعی ـ مذهبی گسترده در میان تاتارها در قرن شانزدهم تا هجدم میلادی (ج1، ص21-22) نویسنده: آ. یو. خابوتدینوف
• آپانایف مدرسه‌سی: از مدارس تاریخی شهر قازان (ج1، ص35) نویسنده: رافیق محمدشین، ر. ر. صالح‌اف، رامیل خیرالدینوف
• آپانایف مسجدی: مسجدی از میانه قرن 18 قازان (ج1، ص35) نویسنده: حنیفه نادروا
• آپانایف، عبدالله:  چهره اجتماعی ـ مذهبی تاتار (ج1، ص34-35) نویسنده: ر.ر. صالح‌اف
• آرچمان آتا: از مکانهای مذهبی ترکمنستان  (ج1، ص41-42) نویسنده: س.م. دئمیدوف
• آرسلان باب: شخصیت مقدس تاریخی در منطقه ترکستان، آموزگار افسانه‌ای خواجه احمد یسوی (ج1، ص40-41) نویسنده: آشیربک قربانوویچ مؤمن‌اف
• آسان یِلگا: روستایی با مسجدی تاریخی، واقع در بخش کومرسکی جمهوری تاتارستان (ج1، ص42) نویسنده: حنیفه نادروا
• آسیای میانه: (با مدخل فرعی: ماوراءالنهر و ترکستان) نویسنده: سرزمینی پهناور  از سواحل دریای خزر در غرب تا منچوری در شرق. در بخش عمده آن اسلام رواج و گسترش یافته است. در نوبت نخست، سخن ما درباره جمهوری‌های آسیای‌میانه‌ای کنونی (قزاستان، قرقیزستان، تاجیکستان، ترکمنستان و ازبکستان) است که در منابع روسی به صورت «آسیای میانه و قزاقستان» نامگذاری می‌گردد که در آن ایرانی‌زبانان تاجیک، و ترک‌زبانان قزاق، قاراقالپاق، قرقیز، ترکمن، ازبک و اویغور زندگی‌می‌کنند.  (ج1، ص436-441) نویسنده: آشیربک قربانوویچ مؤمن‌اف
• آق‌سویاک (به معنای: استخوان سپید): نام عمومی برای بخشی از جمعیت آسیای میانه، که اشاره به انتساب نژادی به «مقدسین» دارد. (ج1، ص318-319) نویسنده: سرگی آباشین
• باب الابواب، نام عربی دربند / دمیرقاپی در دوره‌ای که هنوز به ترکیب خلافت عربی درنیامده بود (ج1، ص45-49) نویسنده: علی‌اکبر علی‌اکبراف
• بارتولد، واسیلی ولادیمیرویچ (م. 1930)، شرق‌شناس و تاریخدان بزرگ (ج1، ص50-53) نویسنده: انَس خالدوف
• بارودی، عالمجان: شخصیت دینی ـ اجتماعی و از نویسندگان و چهره‌های برجسته جدیدیه تاتارستان (ج1، ص53-55) نویسنده: مارسیل نورالله‌اویچ فرْخشاتوف
• باشقوردستان: جغرافیایی پیشااورالی و سلسله جبال اورال جنوبی، که جمعیت بومی آن را باشقوردها تشکیل می‌دهند (ج1، ص57-63) نویسنده: آیسلو یونس‌اوا
• بایزیتف، عطاءالله: متکلم برجسته، چهره اجتماعی و روشنگر تاتار (ج1، ص63-65) نویسنده: رافیق محمدشین
• بخاری، محمد بن اسماعیل الجعفی (810-870): محدث و مؤلف یکی از صحاح سته (ج1، ص78-82) نویسنده: استانیسلاو پروزوروف ، ر.ر. توختایف
• بربری: گروهی قومی در ترکمنستان (ج1، ص49-50) نویسنده: لوتس ژهاک
• بُرگا کاش: مقبره‌ای مقدس و از یادمانهای کهن اسلامی منطقه اینگوش (ج1، ص72-73) نویسنده: جولیتا مسخیدزه
• برهان الدین قیلیج: شخصیتی تاریخی و یکی از قهرمانان مسلمان و حاکم و صوفی (ج1، ص76-78) نویسنده: سرگی آباشین
• البصیره: یکی از اصطلاحات کلیدی کلام، فلسفه، عرفان اسلامی به معنی دید معنوی درونی (ج1، ص55-56) نویسنده: الکسی خیسمتولین
• بطل حاجی (1821-1914): شیخ طریقت و پیرو استاد کنتا حاجی، بنیانگذار یکی از فرق قادری (ج1، ص56-57) نویسنده: جولیتا مسخیدزه
• بُلغار : نام مسجدی در کازان (ج1، ص73-74) نویسنده: حنیفه نادروا
• بلغاری، عبدالرحیم (1754-1835): عالم حنفی و شاعر و شیخ طریقت نقشبندی منطقه ایدیل ـ اورال (ج1، ص74-76) نویسنده: میخائیل کمپر
• بلوچ‌ها: گروهی قومی در ترکمنستان (ج1، ص65-67) نویسنده: لوتس ژهاک
• بوغاز داشی:  مکانی مقدس در 13 کیلومتری عشق‌آباد ـ ترکمنستان. یکی از برجسته‌ترین نمونه‌های اسلامی‌سازی مکانهای مقدس آسیای میانه. (ج1، ص71-72) نویسنده: س.م. دئمیدوف
• بهبودی، محمود خواجه (188=75-1919): شخصیت روشنگر، مطبوعاتچی، اجتماعی ـ سیاسی و تئوریسین حرکت جدیدیسم در ترکستان (ج1، ص70-71) نویسنده: س. آ. دودوانون
• بی‌بی خانیم: مسجد جامعی در سمرقند که در دروۀ تیمور ساخته شده است (ج1، ص67) نویسنده: د. عبدالله‌یف
• بیگییف، موسی جارالله: متکلم و اصلاحگر و شخصیت اجتماعی تاتار (ج1، ص67-70) نویسنده: مارسیل نورالله‌اویچ فرْخشاتوف
• پای کلان: مجموعه معماری تشکیل شده از ساختمان مسجد جمعه کلان (1514م)، مناره ارسلان خان (1127-1129م)، مدرسۀ میر عرب (1527-1537م) و مدرسۀ امیر عالم خان (1914-1915م) که در مرکز شهرستان یا حصار درون بخارا قرار دارد. (ج1، ص327-331) نویسنده: اِلیزاوِتا نِکراسووا
• پَرنجه: پوشش سنتی زنان مسلمان برای خروج از منزل، که چهره و اندام را می‌پوشاند. لباس زنان مسلمان در شهرهای ازبکستان و تاجیکستان. (ج1، ص323-325) نویسنده: ب.م. باباجانوف
• پُره‌دوز، خواجه: تسمیه صوفی اهل بخارا، ابوبکر محمد بن احمد الاسکاف (متوفی 925-926م). (ج1، ص331)؛ب.ا. کازاکوف
• پنجه: بخش بالایی توغ از مس یا آهن، که در مزار مقدسین برافراشته می‌شود. (ج1، ص323) نویسنده: بختیار باباجانوف
• پیر: مرشد معنوی، حامی و «مقدس». (ج1، ص325-327) نویسنده: سرگی آباشین
• تاتارستان (تاتاریا، از آگست 1990: جمهوری تاتارستان): درباره تحولات تاریخی و جریانهای اسلامی در تاتارستان (ج1، ص371-375) نویسنده: رافیق محمدشین
• تُرکِ جَندی (به معنی ترک از جند، منطقه‌ای در پایین‌دست سیردریا): یا که خواجۀ جندی، غالبا در بین ساکنان بومی بخارا، شهرت امام شیخ احمد بن فضل ابونصر الجندی (قرن 10 میلادی) است که شاگرد صوفی معروف بخارا ابوبکر الکلابادی بود. (ج1، ص388-389) نویسنده: اِلیزاوِتا نِکراسووا
• ترکستان: نک: آسیای میانه.
• ترکمنستان (تورکمنیا): درباره تاریخ اسلامی، جریانهای مذهبی و فرهنگ دینی جمهوری ترکمنستان از آغاز ورود اسلام تا دوره معاصر. (ج1، ص389-394) نویسنده: س.م. دئمیدوف
• الترمذی، محمد بن علی ابوعبدالله الحکیم (م. اواخر قرن 9 میلادی): نماینده بزرگ تصوف شرقی ـ ایرانی (ج1، ص377-384) نویسنده: اِلیزاوِتا نِکراسووا
• التصرّف: یکی از اصطلاحات مهم تصوف اسلامی، به معنی تسخیر رحمانی و معنوی عارف. (ج1، ص370-371) نویسنده: الکسی خیسمتولین
• توبه: نام مسجدی در شهر نابرژنیه چلنی ـ جمهوری تاتارستان (ج1، ص375-376) نویسنده: حنیفه نادروا
• توِر: تاریخ حضور تاتارها و سایر مسلمانان در شهر تور (در نزدیکی مسکو) تا دورۀ معاصر. (ج1، ص376-377) نویسنده: ف.ا. اسدوللین، اِلیزاوِتا نِکراسووا
• توره (به معنی عالیجناب و شاهزاده در زبان ترکی): لقبی که در آخر اسمها و عناوین می‌آید؛ مانند: بزرگ خان توره، مهمان خان توره، و یا اینکه به جای اسم می‌نشیند: توره خان، توره‌م، توره جان زاده. عمدتا در مناطقی که زبان ترکی گسترش دارد، مورد استفاده قرار می‌گیرد.  (ج1، ص387-388) نویسنده: سرگی آباشین
• توغ: علم بلند چوبی که در آسیای میانه بر سر مزار مقدسین افراشته می‌شود. (ج1، ص384-385) نویسنده: بختیار باباجانوف، اِلیزاوِتا نِکراسووا
• توقایف‌ها: خاندان «ایشان»ها، مشهور بین تاتارها و باشقیرها در قرن 19 و اوائل قرن بیستم. شخصیت‌های مذهبی ـ سیاسی برخاسته از روستای استرلیباش. (ج1، ص385-387) نویسنده: مارسیل نورالله‌اویچ فرْخشاتوف
• جامع: نام مسجد جامع در شهر یلابوغا ـ جمهوری تاتارستان که سال 1992-1999 ساخته شد (ج1، ص147-148) نویسنده: حنیفه نادروا
• جاینه: نام کتاب و تعویذ و طلسم دستنویس در چچن و اینگوش (ج1، ص135-136) نویسنده: جولیتا مسخیدزه
• جذبه: اصطلاحی روانی ـ فنی در تصوف عملی (ج1، ص133-135) نویسنده: الکسی خیسمتولین
• جمشیدی: نام گروه قومی در شمال غرب افغانستان و شرق ترکمنستان (ج1، ص136-138) نویسنده: لوتس ژهاک
• جوما = جمعه: نام مسجد جامع تاریخی در شهر دربند (ج1، ص139-142) نویسنده: علی‌اکبر علی‌اکبراف
• جویباری، خواجه اسلام (م. 1563م): بنیانگذار شاخه جویباری، فرقۀ بخارایی طریقت نقشبندیه (ج1، ص138-139) نویسنده: بختیار باباجانوف، ماریا شوپه
• چچن ـ اینگوش: نامی شایع در منابع روسی که سرزمین تاریخی و محل زندگی چچن‌ها و اینگوش‌ها است. در حال حاضر جمهور چچن و  جمهوری اینگوش هستند که در بخش شمالی سلسله جبال قفقاز قرار گرفته است. (ج1، ص443-448) نویسنده: جولیتا مسخیدزه
• چراغ‎دان: سازه‌ای مینیاتوری با شکل‌های متفاوت از آجر یا مرمر، برای روشن کردن آتش بر سر مزار مقدسین. (ج1، ص451-453) نویسنده: بختیار باباجانوف، اِلیزاوِتا نِکراسووا
• چشمه ایوب: مزار اسلامی، که در حاشیۀ شمال غرب بخارا قرار گرفته است و شامل: زیارت‌خانه، چلّه‌خانه، گورخانه با گور خیالی ایوب، چاه مقدس با آبی شیرین، گویا با منشأ چشمه که به باور محلی بیماری‌های پوستی را درمان می‌کند.  (ج1، ص441-443) نویسنده: بختیار باباجانوف، آشیربک قربانوویچ مؤمن‌اف، اِلیزاوِتا نِکراسووا
• چلّه: در آیین برخی طریقت‌های آسیای میانه‌ای، خلوت چهل‌روزه با روزه که با بجاآوردن ادعیه و اذکار و اوراد پذیرفته شده در هر طریقت همراه است. (ج1، ص448-449) نویسنده: بختیار باباجانوف
• الچوکوری، محمدعلی بن عبدالصالح بن عبدالله (1826-1889):  صوفی باشقیر، شاعر و تاریخنگار منطقه. (ج1، ص454-455) نویسنده: میخائل کمپر
• چهار بکر: وادی خاموشان مسلمانان (از قرن 10 تا آغاز قرن 20م)،  که در 5 کیلومتری شمال غرب شهر بخارا در روستای سلطان قرار داد، طبق نقل بوخارخدات به شیرکشور ترک. (ج1، ص455-457) نویسنده: بختیار باباجانوف، آشیربک قربانوویچ مؤمن‌اف، الیزاوِتا گاوریلُونا نِکراسووا
• چهل‌تن: دسته مقدسین مورد احترام در آسیای میانه. (ج1، ص449-451) نویسنده: سرگی آباشین
• چیستوپُل (=چیستای ـ جمهوری تاتارستان): در سال 1859 با هزینه تاجری از گوبرنیای ویاتکا، بنام خ.م. یاکوپوف، در این شهر مسجدی از سنگ ساخته شد. (ج1، ص453-454) نویسنده: حنیفه نادروا
• حج از روسیه: یکی از واجبات مهم متعلق به جامعه مسلمانان و یکی از مهمترین علائم همکاری دولت روسیه و جامعه مسلمان.  (ج1، ص404-408) نویسنده: یفیم رضوان
• حجره: اصطلاحی که در مناطق آسیای مرکزی در دوره شوروی برای علامتگذاری سبک غیرقانونی آموزش دینی استفاده کردند که در نتیجه بسته شدن تمام مکاتب و مدارس اسلامی به وجود آمده بود. (ج1، ص428-429) نویسنده: بختیار باباجانوف
• حذیفه بن الیمان: (مسجد) (ج1، ص429) نویسنده: حنیفه نادروا
• حسین‌اف، محمدجان (1756-1824): شخصیت برجسته دینی و دولتی، مفتی مجمع روحانیان محمدی اورنبورگ. (ج1، ص429-430) نویسنده: د. د. عظمت‌اف
• حسینیه (1): نخستین مدرسه عالی دینی اورنبورگ، که بر اساس دستاوردهای جهانی علوم تربیتی زمان خود پایه‌گذاری شده بود. (ج1، ص430-431) نویسنده: مارسیل نورالله‌اویچ فرْخشاتوف
• حسینیه (2): شاخۀ مجدديۀ ترکستان و ماوراءالنهر. اسم مجددیه، از نام شیخ نقشبندی هند، مجدد الف الثانی، احمد سرهندی (م. 1624م) گرفته شده است. (ج1، ص431-432) نویسنده: بختیار باباجانوف
• حضرت امام: نام مزار و قبرستانی در بخارا که با نام عامیانه فقیه مشهور عصر خود، بنیانگذار مکتب فقه حنفی در ماوراءالنهر، احمد بن حفص ابوحفص البخاری (767-832م). (ج1، ص415-416) نویسنده: ب.ا. کازاکوف
• حظیره چشمه ایوب: مجموعه عبادی ـ یادبودی، که در 20 کیلومتری شهر بخارا قرار دارد.  (ج1، ص414-415) نویسنده: اِلیزاوِتا نِکراسووا، بختیار باباجانوف
• حظیره: یکی از انواع مجموعه آرامگاهی.  (ج1، ص412-414) نویسنده: اِلیزاوِتا نِکراسووا، بختیار باباجانوف
• حکمت: نامگذاری مجموعه اشعار چهارمصرعی که از سوی خواجه احمد یسوی سروده شده است. (ج1، ص425-426) نویسنده: بختیار باباجانوف
• ختم یازدهم: آیین تلاوت سوره‌های قرآن در روز یازدهم هر ماه هجری، که از سوی مسلمانان بخارا بجاآورده می‌شود. (ج1، ص416) نویسنده: سرگی آباشین
• ختنه توی: جشنی مرتبط با ختنه کودک و ورود او به جامعه مسلمان. در آسیای میانه ختنه کودکان معمولا بین 3 تا 9 سالگی، و نهایتا در 13 سالگی انجام می‌شود. (ج1، ص416-417) نویسنده: آنت کمپر
• الخضر (خیدیر): یکی از سوژه‌های روایات شفاهی و سنت کتبی مسلمانان. (ج1، ص408-411) ر. ر. رحیموف
• خواجگان: تسمیه جریانی مذهبی ـ تصوفی در آسیای میانه، که در زمانهای مختلف نمایندگی شده است (از اواخر قرن 12 تا اواخر قرن 15 میلادی)، و با سطوح متفاوت به تمرکز کلی جامعه صوفیانی انجامیده است که سلسله طریقتی خود را به مؤسس خویش عبدالخالق الغجدوانی (م. 1180 یا 1220 میلادی) می‌رسانند.  (ج1، ص417-425) نویسنده: الکسی خیسمتولین
• خوشتادا: نام روستایی در ارتفاعات داغستان، در میانۀ مسیر رودخانۀ آندی کویسو، طی قرون 17-19میلادی؛ یکی از مراکز اسلامی‌سازی کوه‌نشینان شمال‌غرب داغستان و جنوب چچن. (ج1، ص432-435) نویسنده: ولادیمیر بابرونیکف
• داغستان: یک جمهوری مسلمان‌نشین در ترکیب فدراسیون روسیه، که به لحاظ جغرافیایی از سه بخش کوهستانی، دامنه کوهستان و اراضی مسطح تشکیل شده است (ج1، ص120-125) نویسنده: ولادیمیر بابرونیکف
• داملّا: عنوانی ترکیبی که از قرن 18-19 ابتدا در بخش شرقی سپس در مناطق غربی آسیای میانه برای تشخص مدرسان مکاتب و مدارس به کار رفته است. (ج1، ص125) نویسنده: آشیربک قربانوویچ مؤمن‌اف
• دانا آتا: مکانی مقدس در ترکمنستان (ج1، ص125-126) نویسنده: س.م. دئمیدوف
• دخمه:  اصطلاحی زرتشتی برای نوعی تدفین در مناطق شرقی دنیای اسلام (ج1، ص131-133) نویسنده: اِلیزاوِتا نِکراسووا
• دربندی، محمد (م. 1145م): متکلم اشعری و واعظ و عارف برجسته مسلمان  (ج1، ص126-129) نویسنده: علی‌اکبر علی‌اکبراف
• درپوش: نام دیوار دربند در دوره ساسانی و خلافت اسلامی (ج1، ص130-131) نویسنده: علی‌اکبر علی‌اکبراف
• درویشانه: مراسم اطعام جمعی با گوشت قربانی همراه دعا، که در برخی مناطق آسیای میانه برگزار می‌گردد (ج1، ص129-130) نویسنده: سرگی آباشین
• دلدل علی: نام مکانی مقدس در دربند (ج1، ص146-147) نویسنده: جولیتا مسخیدزه
• دودالانی، آیساندیر (مشهور به: عبدالله بخاراچی): شاعر و شخصیت مذهبی ـ اجتماعی قاراچای، یکی از نخستین مبلغان اسلامی در قاراچای و بالقاریا (ج1، ص142-143) نویسنده: ت.ا. اوزدنوف
• دوره: مراسم فدیه گناهان انسان پس از مرگ او (ج1، ص119-120) نویسنده: سرگی آباشین
• دوکچی ایشان هجوی: تسمیه قراردادی سلسله مواعظ منظوم اختصاص داده شده به دوکچی ایشان، رهبر قیام 1898 اندیجان، که به زبان جغتایی از سوی بیش از 11 شاعر سروده شده است (ج1، ص145-146) نویسنده: افتاندیل ارکین‌اف
• دوکچی ایشان: یکی از صوفیان متنفذ وادی فرغانه اواخر قرن نوزدهم (ج1، ص143-145) نویسنده: بختیار باباجانوف
• الربغوزی، برهان‌الدین بن نصیرالدین رباط اوغوزی خوارزمی (قرن 13-14م): مؤلف یکی از نخستین نسخه‌های «تاریخ انبیاء» به زبان ترکی. (ج1، ص331-332) نویسنده: ای.ا. قیّوموا
• رسولیه: مدرسه به سبک جدیدی، در کنار مسجد جامع جمعه شهر ترویتسک. (ج1، ص335) نویسنده: مارسیل نورالله‌اویچ فرْخشاتوف
• رقیه: تعویذ، افسون، که از کهن‌ترین آیین‌های مرسوم ماوراءالنهر برای شفای بیمایهای جسمی و روحی و حفاظت از شر چشم زخم و طلسمات شیطانی.  (ج1، ص336-337) نویسنده: بختیار باباجانوف،
• رمضان: نام مسجدی در شهر قازان ـ جمهوری تاتاستان که سال 1994 بر اساس طرح معماری سيّار آیداروف ساخته شده است. (ج1، ص333-334) نویسنده: حنیفه نادروا
• روحانیت مسلمان: خادمان حرفه‌ای عبادتگاههای اسلامی، محاکم شرعی، اداره و تحصیل مذهبی و غیره.  (ج1، ص286-292) نویسنده: مارسیل نورالله‌اویچ فرْخشاتوف
• رونقی، فیض‌الله مخدوم خواجه‌یف شهرسبزی (1892-1978): قاضی و فقیه، مؤلف کتابی درباره تاریخ طریقتهای متصوفه، تراجم، آثار، خطاطان، و شعرا. (ج1، ص332-333) نویسنده: بختیار باباجانوف
• رینات: مرکز مذهبی ـ فرهنگی اسلامی، که در بخش غربی شهر الماتیوفسکا ـ جمهوری تاتارستان قرار دارد. (ج1، ص335-336) نویسنده: حنیفه نادروا
• زاکاباننایا میچت (تاتاری: کابان آرتی مچیتی): نام مسجدی در تاتارستان (ج1، ص148-149) نویسنده: حنیفه نادروا
• زمخشری: ابوالقاسم محمد بن عمر: مشهور به جارالله و فخر خوارزم (ج1، ص149-150) نویسنده: انَس خالدوف
• زنجیرلی مدرسه: یکی از یادمانهای معماری مشهور تاتارهای کریمه در نزدیکی باغچه‌سرای (ج1، ص153-154) نویسنده: ش. کیبوللایف
• زنگی آتا: مقدسی مشهور در آسیای میانه، که از پیروان خواجه احمد یسوی شمرده می‌شود. (ج1، ص150-153) نویسنده: سرگی آباشین
• زین‌الله رسول‌اف، زین‌الله بن حبیب‌الله بن رسول (1833-1917م. ترویتسک): شخصیت مشهور دینی باشقیر، ایشان، شیخ طریقت نقشبندی. (ج1، ص334-335) نویسنده: مارسیل نورالله‌اویچ فرْخشاتوف
• سادات تِرمذ: طایفه‌ای از نسل پیامبر [ص] که شجره خود را به عبیدالله الأعرج، یکی از نوادگان چهارمین امام شیعیان، [حضرت] زین العابدین علی بن الحسین [ع] می‌رسانند. (ج1، ص338-341) نویسنده: بختیار باباجانوف
• ساکت: مناسک اختصاص یافته به آفاق خواجه (آپپاق خوجا) مقدس. این رسم در نواحی مرکزی و شرقی وادی فرغانه  شایع است. (ج1، ص363-366) نویسنده: سرگی آباشین
• سای‌ییل (سای‌ایل بایرام): جشن‌های کهن ملل آسیای میانه (اساسا ترک‌زبان‌ها). (ج1، ص342) نویسنده: بختیار باباجانوف
• سفید بُلَند: مجموعه یادبود مزار مقدس، که در درۀ فرغانه مشهور است. (ج1، ص350-353) نویسنده: سرگی آباشین
• سگنه: گور دخمه (ج1، ص337-338) نویسنده: بختیار باباجانوف، اِلیزاوِتا نِکراسووا
• سلطان سادات: نام مقبرۀ خانوادگی سادات ترمذ، که در سه کیلومتری شمال شرق شهر ترمذ معاصر (واقع در جنوب ازبکستان)، در ساحل راست رودخانه سرخان دریا در زمین سادات ترمذ قرار گرفته است. (ج1، ص367-369) نویسنده: اِلیزاوِتا نِکراسووا، بختیار باباجانوف
• سلیمانوف، عبدالوحید (1786-1862م، اوفا) شخصیت مذهبی ـ سیاسی، مفتی مجمع روحانیان محمدی اورنبورگ. (ج1، ص367) نویسنده: د. د. عظمت‌اف
• السمرقندی، علاءالدین ابوبکر (ابومنصور) محمد بن احمد (م. حدود 1145): فقیه صاحب‌اعتبار مکتب کلامی ـ فقهی ماتریدیه، سازنده مکتب خاص فقه مذهب حنفی. (ج1، ص346) نویسنده: م.م. کامیلوف
• السمعانيّه: خاندان اهل علم مرو، پنج نسلی که طی دو قرن (11 و 12 میلادی) سهم قابل توجهی در علم و مذهب مسلمانان داشته‌اند. (ج1، ص342-346) نویسنده: استانیسلاو پروزوروف
• سنّت (نورالله مچیتی): نام هفتمین مسجد جامع شهر قازان ـ جمهوری تاتارستان. (ج1، ص362-363) نویسنده: حنیفه نادروا
• سنت‌پیترزبورگ: بررسی تاریخی حضور مسلمانان در شهر پترزبورگ تا به امروز. (ج1، ص347-348) نویسنده: انَس خالدوف
• سیت نجپی (سید نجفی) : مکانی مقدس، مرتبط با بنیانگذار افسانه‌ای و حامی یکی از گروههای خواجگان، نمایندگان اولاد، همچنین نام گروهی مقدس نزد ترکمنان. (ج1، ص362) نویسنده: س.م. دئمیدوف
• شاه مردان: مزاری مقدس در جوب وادی فرغانه که در یکی از تنگه‌های رشته کوه علی در بلندی 1540-1570 متر از سطح دریا قرار دارد که محل آرامگاه افسانه‌ای حضرت علی [ع] است. (ج1، ص460-462) نویسنده: سرگی آباشین
• شمائیل: الواحی با متون دینی به خط عربی که نزد مسلمانان سنی حوزه میانی ولگا طی قرن 19 و 20 رایج بوده است. (ج1، ص457-459) نویسنده: ر. ای. شمسوتف
• شمس الأئمة: لقب عالمی برجسته که یکی از پنج حامل و آورندۀ فقه حنفی به بخارای دوره قراخانیان (992-1211م) بوده است. (ج1، ص459-460) نویسنده: آشیربک قربانوویچ مؤمن‌اف
• شِولان (تعبیر عامیانه: شولان جان): مزاری ترکمنی، مرتبط با نام یکی از متصوفان مشهور آسیای میانه.  (ج1، ص462-463) نویسنده: س.م. دئمیدوف
• شیخ آلوو: یکی از مکانهای مشهور و پر زائر در ترکمنستان جنوبی. (ج1، ص463-464) نویسنده: س.م. دئمیدوف
• صدر ضیا، محمدشریف جان مخدوم (1867-1938) قاضی مشهور بخارا، مؤلف آثار منثور و منظوم، کتابشناس و خطاط. (ج1، ص341-342) نویسنده: س. وحیدوف
• صفر کاچتی (صفر چیقدی): نام رسم افروختن آتش آیینی و پریدن از روی آن با نیّت پاک شدن از گناهان سال و پیش‌گیری از بدبختی‌های آینده. (ج1، ص349-350) نویسنده: ن.پ. لوباچیوا
• صلاح‌الدین مجیدی (1878-1956): آموزگار و روشنگر و شخصیت اجتماعی تاتار. (ج1، ص246-249) نویسنده: ف. ای. عبداللایوا
• صوفی (به ترکی: صوپی): در مناطق کشاورزی آسیای میانه فردی است که در مسجد اذان می‌گوید. نزد سنیان صوفی باید پیش از آغاز نماز، به سوی مکه بایستد و دستها را روی گوش بگذارد و بانگ اذان برآورد. (ج1، ص369-370) نویسنده: سرگی آباشین
• ضرب سکه مسلمانان آسیای میانه (ج1، ص282-286) نویسنده: ب.د. کوچنف
• ضیا کمالی (1873-1942): چهره مذهبی و اجتماعی مشهور در شرق روسیه، آموزگار و اصلاحگر، اسلام‌پژوه. (ج1، ص178-179) نویسنده: مارسیل نورالله‌اویچ فرْخشاتوف
• عادات: آداب و رسوم اجتماعی در منطقه قفقاز و سایر مناطق اسلامی که ریشه در شریعت ندارد. (ج1، ص22-26) نویسنده: ولادیمیر بابرونیکف
• عالیه = عليّه(؟): نخستین مدرسه تحصیلات عالی اسلامی در باشقوردستان (ج1، ص109-110) نویسنده: پ. آ. اوتیابای کریمی؛ مارسیل نورالله‌اویچ فرْخشاتوف
• عبدالرحیم باب: مشهور در حوزه سیردریا و در کوههای آلتای (=تیان شان) «مقدس»، به عنوان بنیانگذار دودمان خواجۀ قاراخان شناخته می‌شود (ج1، ص15) نویسنده: آشیربک قربانوویچ مؤمن‌اف
• عبدالرحیموف، عبدالسلام (1765-1840): شخصیت مذهبی ـ سیاسی، مفتی مجمع روحانیان محمدی اورنبورگ (ج1، ص103-104) نویسنده: د. د. عظمت‌اف
• عبدالرشید ابراهیموف: متکلم تاتار، شخصیت اجتماعی ـ سیاسی و میسیونر. (ج1، ص154-155) نویسنده: رافیق محمدشین
• عثمان‌اف، خیرالله / خیر الله بن عثمان بن تیمربولات الاوفوی (1848-1907م) شخصیت دینی و آموزگار و روشنگر مشهور در منطقه ایدیل ـ اورال. (ج1، ص397-398) نویسنده: مارسیل نورالله‌اویچ فرْخشاتوف
• عثمانیه: نخستین مدرسه عالی علوم اسلامی  به سبک جدید در باشقوردستان. افتتاح رسمی به تاریخ 1887 کنار نخستین مسجد جامع شهر اوفا. (ج1، ص396-397) نویسنده: م. گ. ولییوا، مارسیل نورالله‌اویچ فرْخشاتوف
• عجم: نام ملل مسلمانشده ایرانی‌زبان در خلافت شرقی (ج1، ص26-27) نویسنده: د. عبدالله‌یف
• عشقیه: طریقت تصوفی که اعضای آن در ماوراءالنهر قرن 15-17 فعال بودند. در هند شطّاریه، در ترکیه بسطامیه و در ایران و آسیای میانه، عشقیه نامیده می‌شدند (ج1، ص166-169) نویسنده: بختیار باباجانوف
• عظیم‌اف: نام مسجدی در قازان از اواخر قرن نوزدهم (ج1، ص27-29) نویسنده: حنیفه نادروا
• علاءالدین الکاسانی (1110-1191م):  یکی از فقهای حنفی سترگ ماوراءالنهر در دورۀ قاراخانیان (992-1211) که مفتخر به لقب «ملک العلماء» گشت. (ج1، ص184-185) نویسنده: م. م. کامیلوف
• علم لدنّی: مفهوم پایدار  دانش خدادای در تصوف اسلامی (ج1، ص156-157) نویسنده: الکسی خیسمتولین
• علی کایایف (1878-1943): یکی از آموزگاران بزرگ مسلمان و روشنگران داغستان.  (ج1، ص192-194) نویسنده: ولادیمیر بابرونیکف
• عیاشی: محمد بن مسعود ابوالنصر العیاشی ، متلکم و فقیه و شخصیت بزرگ علمای شیعی مکتب سمرقند (ج1، ص29-30) نویسنده: استانیسلاو پروزوروف
• غازی محمد گمراوی آواری داغستانی (1795-1832)  نخستین امام داغستان و چچن که رهبر جنبش آزادیخواهانه کوه‌نشینان در برابر حاکمیت روسی با شعار گسترش شریعت و جهاد بود (ج1، ص104-108) نویسنده: ولادیمیر بابرونیکف
• غجدوانی، خواجه عبدالخالق (ق. 12میلادی): بنیادگزار مکتب تصوفی مستقل طریقت خواجگان، که آموزه‌های آن بعدها تقریبا به طور کامل، توسط خواجه بهاءالدین محمد نقشبند، مؤسس طریقت خواجگان نقشبندی، پذیرفته شد (ج1، ص112-114) نویسنده: اولگ فِدوروویچ آکیموشکین
• الغضائری، احمد بن حسین بن عبیدالله الشیعی (متوفای اواسط قرن 11 میلادی) قاضی القضات باب الأبواب (دربند) (ج1، ص104) نویسنده: علی‌اکبر علی‌اکبراف
• غلام آتا، نارمات: شیخ متصوف پیرو طریقت یسوی، که در روستای کوی قیروان نمنگان می‌زیست (ج1، ص114) نویسنده: بختیار باباجانوف، آشیربک قربانوویچ مؤمن‌اف
• فخرالدین‌اف، رضاءالدین /رضا قاضی، رضاءالدین بن فخرالدین بن سیف‌الدین (1859-1936م):  شخصیت مذهبی و اجتماعی مشهور تاتار ـ باشقیر، متکلم، تاریخدان، نویسنده و ژورنالیست. (ج1، ص400-402) نویسنده: مارسیل نورالله‌اویچ فرْخشاتوف
• فراکسیون مسلمانان دومای دولتی روسیه (1906-1917م) فراکسیون پارلمانی تشکیل شده بر اساس دینی ـ ملی، که متحدکننده نمایندگان جمعیت ترک ـ مسلمان امپراتوری روسیه: تاتار (حوزه ولگا و قریم)، باشقیرها، قزاقها، آذربایجانی‌ها و دیگران در دومای دولتی. (ج1، ص278-282) نویسنده: ل. یامایوا
• فطرت (تخلص: عبدالرؤوف رحیم اوغلی، 1886-1938م): روشنگر مسلمان، نویسنده مقالات اجتماعی ـ سیاسی، شخصیت اجتماعی ـ سیاسی، یکی از بزرگترین تئوریسین‌های جدیدیسم بخارا. (ج1، ص402-403) نویسنده: س.ا. دودوان‌یون
• الفقّاعی، یوسف بن احمد ابوالقاسم الدربندی (م. اواسط قرن 11میلادی): زاهد و شیخ تصوف که در باب الأبواب بسیار مورد احترام و ذی‌نفوذ بوده است. حامی معنوی صوفیان، خبره فقه شافعی، مرشد بسیاری از شیوخ و صوفیان دربند. (ج1، ص403-404) نویسنده: علی‌اکبر علی‌اکبراف
• فقیری: تخلص شعری اسماعیل بن ابراهیم خواجه شهرسبزی (1910-1980)،  یکی از شیوخ معدود ازبکستان در دورۀ شوروی. (ج1، ص399-400) نویسنده: بختیار باباجانوف
• قاراچای: نام تاریخی بخش بزرگی از جمهوری قاراچای ـ چرکس بعدی در فدراسیون روسیه. (ج1، ص180-183) نویسنده: ت.ا. اوزدنوف
• قارغالی/کارگالی: مجموعۀ بزرگ مدارس قرآنی در  باشقوردستان پیش از انقلاب اکتبر. (ج1، ص183-184) نویسنده: مارسیل نورالله‌اویچ فرْخشاتوف
• قاری: توضیحی کوتاه درباره مفهوم و مصداق قاری قرآن (ج1، ص216) نویسنده: سرگی آباشین
• قاف: در کیهانشناسی اسلامی نام کوه یا سلسله جبالی که زمین را مثل حلقه انگشتر دربر گرفته است و مرز بین دینای آشکار و دنیای پنهان (جهان آخرت) است. (ج1، ص185-189) نویسنده: جولیتا مسخیدزه
• قرآن بایسنقری: نسخه قرآن که حدود سال 1400-1405م به دستور امیرتمیور و به دست عمر الأقطع و رسم الخط محقق  کتابت شده است. (ج1، ص201) نویسنده: آشیربک قربانوویچ مؤمن‌اف
• قرآن در روسیه: ورود، ترجمه، پژوهشها، چاپ و مجموعه نسخ خطی قرآن در روسیه  (ج1، ص201-216) نویسنده: یفیم رضوان
• قربانعلی‌اف‌ها: خاندان «ایشان» و نسل «ملا» که از آغاز قرن 18 در باشقوردستان مشهور بودند. (ج1، ص228-229) نویسنده: آیسلو یونس‌اوا
• قربان‌مراد ایشان: مکانی مقدس در اطراف گؤک‌تپه جمهوری ترکمنستان. (ج1، ص229-230) نویسنده: س.م. دئمیدوف
• قریم (=کریمه): شبه جزیره که با آب دریای سیاه و آزوف احاطه شده است. (ج1، ص216-219) نویسنده: ش.ا. کیبولایف
• قزاقستان: بررسی جریانهای اسلامی و شکل‌گیری نهادها و ادارات دینی مسلمان قزاقستان. (ج1، ص169-176) نویسنده: ز. جانداسوا
• قشقار: قریه‌ای در بخش آرچه تاتارستان که در مرکز آن مسجدی وجود دارد که توسط بایزید بن عثمان قشقاری به سال 1776-1777 ساخته شده است. (ج1، ص232-233) نویسنده: حنیفه نادروا
• قفّال: ابوبکر محمد بن علی القفال الکبیر الشاشی (904-976): متکلم، فقیه، محدث شافعی (ج1، ص189-191) نویسنده: استانیسلاو پروزوروف
• قفقاز شمالی: بلندترین بخش دارای سکونت اروپا (تا 2000 متر بالاتر از سطح دریا) و جنوبی‌ترین منطقه فدراسیون روسیه که دربرگیرنده‌ی سرزمین‌های قومی بسیاری تحت عنوان خود است؛ مانند (از جنوب شرق تا شمال غرب)، داغستان، چچن، اینگوش، اوستیای شمالی، آلانیا، کاباردینو ـ بالقار، قاراچای ـ چرکس، آدیغه، استاوراپل و کراسنودارسکی کرای.  (ج1، ص353-362) نویسنده: علی‌اکبر علی‌اکبراف
• قلندریه: در آغاز جنبشی عرفانی ـ زاهدانه بود که تحت تأثیر ایدۀ مکتب زاهدانۀ ملامتیه شکل گرفت و سپس به طریقت درویشان متکدی تبدیل شد (ج1، ص177) نویسنده: اولگ فِدوروویچ آکیموشکین
• القودوقی: حاجی محمد بن موسی بن احمد قدوقی روقوژی آواری داغستانی (1652-1717): عالم ذووجوه داغستانی، مؤلف آثاری مشهور در داغستان، فقیه و مدرس.  (ج1، ص222-224) نویسنده: امری شیخ‌سعیداف
• قورصاوی، ابوالنصر عبدالنصیر بن ابراهیم البلغاری (1776-1812): متکلم و واعظ مشهور تاتار، یکی از جنجالی‌ترین چهره‌های مشهور علوم اسلامی منطقه ایدیل ـ اورال (ج1، ص230-232) نویسنده: میخائل کمپر
• قول شریف: مسجدی مشهور در محوطه کاخ کرملین شهر قازان، که از سال 1997 برای جشن هزار سالگی  قازان (سال 2005) ساخته شد. (ج1، ص224) نویسنده: حنیفه نادروا،
• قیرخ‌لار: زیارتگاه قبرستانی مجاور دیوار شمالی دربند، روبروی دروازه قیرخلار قاپی. (ج1، ص235-237) نویسنده: علی‌اکبر علی‌اکبراف
• قیز بی‌بی: خانقاه تصوفی زنانه که در منطقۀ بخارا ـ ازبکستان قرار دارد.‌ (ج1، ص233-235) نویسنده: اِلیزاوِتا نِکراسووا
• قیزیل‌اینو: روستایی در بخش آرسکی جمهوری تاتارستان که با مسجدش مشهور شده است. (ج1، ص176) نویسنده: حنیفه نادروا
• کاروان‌سرای: مجموعۀ تاریخی ـ معماری در اورنبورگ، که از خانۀ مردمی باشقیر و مسجد تشکیل شده است. (ج1، ص179-180) نویسنده: ر.ن. کوتوشف، م.گ. ولییوا
• کبرويّه: طریقت تصوفی که در آغاز قرن هشتم در خوارزم به دست نجم الدین کبری بنیان نهاده شد. (ج1، ص220-222) نویسنده: اولگ فِدوروویچ آکیموشکین
• الکبری، نجم‌الدین: عارف و بنیانگذار طریقت کبرویه (ج1، ص219-220) نویسنده: اولگ فِدوروویچ آکیموشکین
• کشنه: معماری یادبود مقابر اوائل مسلمانی ترکها در آسیای میانه و ایدیل ـ اورال؛ توضیحاتی دربارۀ کشنه‌های معروف: کشنه بنده‌بیکه، کشنه قیزیل مچید، کشنه تمرلان، کشنه توره‌خان، کشنه حسین‌بک (ج1، ص237-238) نویسنده: ن. م.
• الکلابادی (م. 990 یا 995 میلادی): فقیه حنفی (ج1، ص176-177) نویسنده: اولگ فِدوروویچ آکیموشکین
• کُلال، سید امیر (حدود 1281-1370م) یکی از شیوخ متنفذ طریقت خواجگان، و ششمین فرد در سلسله خواجگان. (ج1، ص224-227) نویسنده: اولگ فِدوروویچ آکیموشکین
• کونتا-حاجی، کیشی (حدود 1830-1867): شیخ، استاذ، واعظ، طریقت قادری قفقاز شمالی. (ج1، ص227-228) نویسنده: جولیتا مسخیدزه
• کوو آتا: محلی مقدس در ترکمنستان (ج1، ص200-201) نویسنده: س.م. دئمیدوف
• کیست‌ها (کیستین‌ها / کیت‌ها): گروه قومی ناخ‌ها، که در جمهوری گرجستان زندگی می‌کنند. (ج1، ص197-200) نویسنده: جولیتا مسخیدزه
• الکیکونی: نام دو تن از مشایخ مشهور نقشبندی  که از روستای آواری کیکونی ـ داغستان برخاسته‌اند. (ج1، ص194-196) نویسنده: ولادیمیر بابرونیکف
• کیمیای سعادت: کتابی اثر ابوحامد محمد غزالی طوسی (ج1، ص196-197) نویسنده: الکسی خیسمتولین
• گابشی، حسن‌عطا (1863-1936): شخصیت اجتماعی ـ مذهبی برجسته، تاریخدان، آموزگار، نماینده برجسته جنبش جدیدیه (ج1، ص101-103) نویسنده: ر.ر. صالح‌اف
• گاسپرینسکی، اسماعیل بیگ (1851-1914): شخصیت اجتماعی و نویسنده تاتار (ج1، ص110-111) نویسنده: س. م. اسحاق‌اف
• گالییف مچیتی (مسجد گالییف/علییف): نام مسجدی در قازان تا پیش از انقلاب اکتبر، ساخته شده در اواخر قرن هجدهم (ج1، ص108-109) نویسنده: حنیفه نادروا
• گل سرخ: نام جشنی که پیش از اسلام در آسیای میانه و مناطق پیرامونی برگزار می‌شد (ج1، ص114-115) نویسنده: بختیار باباجانوف
• گلشنی، ابراهیم (م. 1534م): صوفی آذربایجانی نماینده مشهور تصوف شرق ترکی، بنیانگذار طریقت گلشنیه (ج1، ص115-117) نویسنده: نسرین الکساندروا
• گلشنیه: طریقت تصوفی که در نیمه دوم قرن 15 از سوی ابراهیم گلشنی در آذربایجان بنیان نهاده شد. (ج1، ص117-119) نسرین الکساندروا
• گؤزلی آتا: مکانی مقدس در ترکمنستان، مقبره حسن آتا (قرن14) در آن قرار داد. (ج1، ص111-112) نویسنده: س.م. دئمیدوف
• اللاکزی، ابویعقوب یوسف بن حسین بن داود فقیه بابی: محدث و تاریخنگار دربار بنو الأغلب، حاکمان باب الأبواب (دربند)   (ج1، ص238-240) نویسنده: علی‌اکبر علی‌اکبراف
• اللاکزی، مامموس بن حسن بن محمد ابوعبدالله الدربندی: محدث و مورخ، یکی از شیوخ ذی‌نفوذ باب الأبواب (ج1، ص240-241) نویسنده: علی‌اکبر علی‌اکبراف
• لبِ حوض: یکی از عظیم‌ترین بناهای معماری (قرن16-17) بخارا، در بخش شرقی حصار نو قرار دارد. (ج1، ص243-245) نویسنده: اِلیزاوِتا نِکراسووا
• لطف‌الله چوستی بن فتح الله (حدود 1485-1571): از زعمای مشهور طریقت نقشبندیه و شخصیت سیاسی ماوراءالنهر.  (ج1، ص242-243) نویسنده: بختیار باباجانوف
• لوح: تخته سیاه و تخته سنگ قبر (ج1، ص241-242) نویسنده: د. ا.
• ماوراء النهر، نک: آسیای میانه.
• المبيّضه: طرفداران ضد عباسی ابومسلم خراسانی در ایران و ماوراءالنهر. (ج1، ص273-274) نویسنده: استانیسلاو پروزوروف
• مثنوی‌خوانی: خواندن و تفسیر اشعار صوفیانه. (ج1، ص261-262) نویسنده: بختیار باباجانوف
• مجدّديّه: نام جنبش بخشی از مسلمانان فرغانه، تقریبا در اواخر دهه 70 قرن بیستم. (ج1، ص274-276) نویسنده: بختیار باباجانوف
• مجمع روحانیان محمدی اورنبورگ (=اورنبورگ مسلمان دینیه نظارتی): نهاد حکومتی ـ مذهبی، که بر مبنای فرمان یکاترین دوم از 22 سپتامبر 1788 بنیان نهاده شد. (ج1، ص319-321) نویسنده: د. د. عظمت‌اف
• مچیلانی، کاظم (1859-1945م): متکلم بالقار، اندیشمند، شاعر، بنیانگذار زبان ادبی و شعر بالقاری. (ج1، ص267-268) نویسنده: جولیتا مسخیدزه
• محکمه شرعیه: نهاد قضایی تأسیس شده در روسیه‌ی پس از انقلاب برای مسلمانان قفقاز شمالی. (ج1، ص263-265) نویسنده: ولادیمیر بابرونیکف
• محمد پارسا، شمس‌الدین خواجه محمد بن محمد بن محمود الحافظی البخاری (م 1420م): متکلم مشهور حنفی و ایدئولوگ طریقت نقشبندیه. (ج1، ص293-296) نویسنده: آشیربک قربانوویچ مؤمن‌اف،
• محمد رفیع، ضیاءالدین ابوالفتح محمد ملارفیع المکی؛ محمدرفیع الشیروانی؛ ملا چاللی الرفیع (قرن13-14میلادی): تاریخدان داغستانی، مؤلف کتاب «تاریخ داغستان». (ج1، ص296-297) نویسنده: امری شیخ‌سعیداف
• محمد غازی، محمد بن برهان‌الدین المسکین السمرقندی (حدود 1451-1516م): نماینده سترگ طریقت نقشبندیه در ماوراءالنهر. (ج1، ص292-293) نویسنده: بختیار باباجانوف
• محمّدیه: مدرسه‌ای بزرگ در حوزۀ ولگا با شیوه جدید، که در سال 1882 در قازان توسط عالمجان بارودی و پدر وی محمدجان گالییف. (ج1، ص297-298) نویسنده: رافیق محمدشین، ر.ر. صالح‌اف ، رامیل خیرالدینوف
• مخدوم اعظم، سید احمد خواجگی بن جمال‌الدین کاسانی ده‌بیدی (1464-1542م): شخصیت سترگ سیاسی و مذهبی ماوراءالنهر، قطب طریقت نقشبندیه (ج1، ص262-263) نویسنده: بختیار باباجانوف
• مخدوم معظم: مکانی مقدس در پایین‌دست سومبار نزدیک روستای ماگتیم قالا، منطقۀ قارّی‌قالین ترکمستان.  (ج1، ص245-246) نویسنده: س.م. دئمیدوف
• مرثیه: ژانر ادبی گسترده  سوگ در ادبیات عربی، فارسی و ترکی. (ج1، ص259-260) نویسنده: او. نبییوا
• مرجانی، شهاب‌الدین هارون بن بهاءالدین بن سبحان بن عبدالکریم (1818-1889): فقیه برجستۀ تاتار، متکلم و تاریخدان. (ج1، ص257-259) نویسنده: انَس خالدوف
• مرجانی؛ نام مسجدی در شهر قازان (ج1، ص256-257) نویسنده: حنیفه نادروا
• مسکره = مچکره: روستایی در تاتارستان که با مسجد جامع خود، ساخته شده در سال 1791م، شهرت یافته است. (ج1، ص260-261) نویسنده: حنیفه نادروا
• مسکو: بررسی تاریخی و حال حاضر اسلام در شهر مسکو (ج1، ص269-273) نویسنده: ف. آ. اسداللین
• مشرب (ایشان مشرب، شاه مشرب): تخلص شعری شاعر و عارف معروف عبدالرحیم بابا نمنگانی (1640-1711م). (ج1، ص266-267) نویسنده: س.س. غلام‌اف
• مصلّا مروه: نزدیک محله بایرام‌علی شهرستان ماری ترکمنستان (ج1، ص278) نویسنده: ب.د. کوچنف
• مصلّا: مترادف نمازگاه. (ج1، ص277-278) نویسنده: ب.د. کوچنف
• معراج؛ نام مسجدی در روستای بالتاسی ـ تاتارستان (ج1، ص268-269) نویسنده: حنیفه نادروا
• مقبره شرقی: واقع در محوطه باستانی بلغار ـ تاتارستان (ج1، ص100-101) نویسنده: حنیفه نادروا
• مقبره: محل دفن، بنای روقبری، آرامگاه و حرم. (ج1، ص249-250) نویسنده: د. عبداللایف
• مکتب: محل آموزش ابتدایی کودکان، که در آسیای میانه، حوزه ولگا، قریم و دیگر مناطق پرجمعیت مسلمان (تا سالهای دهۀ 30 قرن بیستم)، با هزینه وقت و کمک والدین تعلیم داده می‌شد. (ج1، ص250-253) نویسنده: ر.ر. رحیموف
• مناره کوچک (تاتاری: کیچی مناره): واقع در محوطۀ باستانی بلغار ـ جمهوری تاتارستان، یادمان معماری بلغار دوره آلتین اوردا  (ساخته شده در اواخر قرن 14م).   (ج1، ص253-254) نویسنده: حنیفه نادروا
• منصور: شیخ اوچِرمان یا اوچورما، واعظ متصوف، امام چچنی و رهبر جنبش آزادیبخش ملی کوهستانیان قفقاز شمالی در سالهای 1785-1791م. (ج1، ص254-256) نویسنده: جولیتا مسخیدزه
• موسی خان خواجه ده‌بیدی، مجددی بن محمد عیسی‌خان خواجه ده‌بیدی (حدود 1700-1777م): بنیانگذار مجددیه، فرقه‌ای از نقشبندیه در ماوراءالنهر، از نوادگان (طبقه هفتم) مخدوم اعظم (م. 1542م). (ج1، ص276-277) نویسنده: بختیار باباجانوف
• مَهر: مهریه زنان مسلمان  (ج1، ص265-266) نویسنده: ن.پ. لوباچیوا
• ندیرخان دُملا علاءالدینوف (1899-1975م): یکی از بنیانگذاران اداره دینی مسلمانان آسیای میانه و قزاقستان و مؤلف نخستین فتاوی این اداره. (ج1، ص312-315)؛ن. ک. میرمحمودوف
• النسبه: بررسی ابعاد مختلف نسبت در فرهنگ اسلامی (ج1، ص311) نویسنده: الکسی خیسمتولین
• نقشبند، بهاءالدین محمد بن برهان‌الدین محمد بخاری (1318-1389) مشهور به «خواجۀ بزرگ» و «شاه نقشبند»،  نماینده تصوف ماوراءالنهر قرن چهارهم میلادی. مدخل فرعی: «آنسامبل معماری بهاءالدین» «موزۀ تاریخی بهاءالدین نقشبند». (ج1، ص299-306) نویسنده: اولگ فِدوروویچ آکیموشکین، اِلیزاوِتا نِکراسووا، خ. ت.
• نقشبندیه: طریقت تصوفی که نام خود را در اواخر قرن 14 میلادی به نام بهاءالدین نقشبند گرفته است. (ج1، ص306-308) نویسنده: اولگ فِدوروویچ آکیموشکین
• نکاح: ازدواج و خطبۀ ازدواج به شیوه اسلامی. (ج1، ص310-311)؛ن. پ. لوباچیوا
• نماز: عبادت معمول، یکی از پنج فرض واجب اسلام. (ج1، ص308-309) نویسنده: د. عبداللایف
• نمازگاه بخارا: در نزدیکی دروازه نمازگاه در جنوب شهر اواخر سالهای میانه بخارا قرار گرفته است.  (ج1، ص309) نویسنده: ب.د. کوچنف
• نمازگاه قَرشی: در بخش غربی شهر قرشی ازبکستان در 650 متری «کورگان» قرار دارد (ج1، ص309-310) نویسنده: ب.د. کوچنف
• نوائی، نظام‌الدین میر علیشیر (1441-1501): شاعر عارف و شخصیت دولتی در دربار تیموریان خراسان سلطان حسین بایقارا در هرات.  (ج1، ص298-299) نویسنده: افتاندیل ارکین‌اف، بختیار باباجانوف
• نوقای‌ها: یکی از ملل بومی فدراسیون روسیه، که به زبان نوقایی، شاخه نوقایی ـ قبچاقی گروه زبان‌های ترکی سخن می‌گویند. (ج1، ص312) نویسنده: آ. یارلیکاپوف
• الورّاق، ابوالقاسم یوسف بن ابراهیم بن نصر البابی (1098-1104): محدّث و رئیس جامعه شافعی باب الأبواب، امام جماعت مسجد در محله حمص ـ شهر دربند (ج1، ص84) نویسنده: علی‌اکبر علی‌اکبراف
• وهابی‌های قفقاز شمالی (ج1، ص84-91) نویسنده: ولادیمیر بابرونیکف، آخمت یارلیکاپوف
• ویس حاجی (م. 1973): شیخ متصوف و بنیانگذار یکی از شاخه‌های طریقت قادری در چچنستان (ج1، ص91-92) نویسنده: جولیتا مسخیدزه
• ویسی، بهاءالدین بلغاری (1810): صوفی واعظ و شاعر تاتاری، بنیانگذار حرکت ویسی‌ها در تاتارستان (ج1، ص82-84) نویسنده: میخائیل کمپر
• هزاره: گروهی قومی در ترکمنستان که در سرشماری سال 1928 بیش از 2000 نفر جمعیت داشتند. (ج1، ص411-412) نویسنده: لوتس ژهاک
• هندوستانی (داملا هندوستانی، حاجی دده، مولانا): الاهیدان بزرگ حنفی وادی فرغانه و تاجیکستان محمد رستموف (1892-1989). (ج1، ص426-428) نویسنده: بختیار باباجانوف، 

چاپ‌ها

• اسلام در سرزمین امپراتوری سابق روسیه: فرهنگ دایرةالمعارفی (ج1) / گردآوری، ویراستاری، نگارش مقدمه: استانیسلاو پروزورف، مشاور علمی اولگ آکیموشکین، ولادیمیر بابرونیکوف و انس خالداف؛ نمایه‌سازی الکسی خیسمتولین؛ مسکو: نگارشهای شرقی، 2006، 655ص، شابک: 5-02-018420-9:

Ислам на территории бывшей Российской империи: Энциклопедический словарь. Том I / Составитель и ответственный редактор — С.М.Прозоров; научные консультанты — О.Ф.Акимушкин, В.О.Бобровников, А.Б.Халидов; указатели — А.А.Хисматулин. M.: Восточная литература, 2006. 655 с.: ил. ISBN 5-02-018420-9 (в пер.)