اسلام در سرزمین امپراتوری سابق روسیه: فرهنگ دایرةالمعارفی (ج2)

اسلام در سرزمین امپراتوری سابق روسیه: فرهنگ دایرةالمعارفی (ج2)
تصویر جلد دوم فرهنگ دایرةالمعارفی اسلام در سرزمین امپراتوری سابق روسیه
پدیدآورندگان
نویسندگان مقالات
امری شیخ‌سعیداف، اخمت یارلیکاپوف، آرسِن زِواکو، آلفرید بوستانف، اِلیزاوِتا نِکراسوا، آنکه کوگِلگن، آیدار خابوتدینوف، ایلیا زایتسف، پاول باشارین، دیوید دی‌‌اوس، رافیق محمدشین، رینات بککین، سِرگی آباشین، شامیل شیخعلی‌یف، عاشربک مؤمن‌اف، میخائیل کمپر، نوریهیرا ناگاناوا، هیسائو کوماتسو، ولادیمیر بابرُونیکف، یانیس اِشوتس
مقدمه: استانیسلاو پروزورف
ویراستاری علمی: استانیسلاو پروزورف
ویراستاری ادبی: تاتیانا آنیکییوا
اطلاعات نشر
نوبت چاپ: 1
محل چاپ: مسکو، روسیه
ناشر: واستوچنایا لیتراتورا، نائوکا
سال چاپ: 2018
با حمایت
بنیاد مطالعات اسلامی روسیه
قالب: کتاب
زبان: روسی

دکتر ولادیمیر بابرونیکف، به عنوان مشاور علمی این مجلد بوده است و نمایه‌های متعدد آن نیز از سوی استانیسلاو پروزوروف، تاتینانا ساترایوا و الکسی خیسمتولین تنظیم شده است. ویراستار فنی آن را نیز تاتیانا آنیکییوا بر عهده داشته است.

مجلد دوم این اثر اخیرا در روسیه منتشر شد که ذیلا عناوین مداخل آن (شامل 225 مقاله) با توضیحاتی اندک و برگرفته از متن مقالات آمده است.

عناوین مدخل‌ها

در فهرست ذیل، جهت سهولت مراجعه پژوهشگران ایرانی، ترتیب الفبایی مقالات از ترتیب الفبای روسی به ترتیب الفبایی فارسی تغییر یافته است. پس از نام مدخل و توضیح مختصر آن، شماره صفحه‌/صفحات مقاله در دایرة المعارف درج گردیده است و همچنین نام مؤلف/مؤلفان مقاله پس از شماره صفحات آمده است.

• آبيزگیلدین جهانگیر (1975-1938) شخصیت مذهبی و اجتماعی ، نماینده، آموزگار از باشقیرستان (ج2، ص24-25) آیدار خابوتدینوف، آ. یونس‌اوا
• آجارخا: (از آژیداهاک ایران باستان؛ فارسی: اژدها) یکی از پرسوناژهای افسانه‌ای در شکل اژدها نزد ترکمن‌ها و دیگر ملل آسیای میانه و ایران، ترکیه و برخی مناطق دیگر (ج2، ص28-30) س. دئمیداُف
• آخوند (آخون، آخُن). عنوان محترم مفسران شریعت، که مفهوم آن بارها در طول اعصار و مناطق مختلف تغییر کرده است. (ج2، ص63-66) ولادیمیر بابرُونیکف، آ. فرانک، سِرگی آباشین
• آدیغه: جمهوری در ترکیب فدراسیون روسیه (ج2، ص30-39) ن. نِفلیاشِوا
• آستانا بابا ـ مجموعه معماری ـ فرهنگی در روستای همنام در کناره چپ آمودریا، در 10 کیلومتری شهر معاصر آتامُراد (نام پیشین: کرکی، ولایت لباپ، ترکمنستان). (ج2، ص47-48) ر. مُراداف.
• آستراخان، ولایت: از واحدهای فدرال روسیه، در محدوده‌ی پایین حوزه ولگا. (ج2، ص48-53) آ. سیزرانوف
• آق ایشان: (ترکمنی، به معنی «سپید ایشان») یکی از مکانهای مشهور و زیارتی مقدس ترکمنستان جنوبی در 140 کیلومتری غرب عشق‌آباد (ج2، ص43-44) س. دئمیداُف
• آگئیف‌لر: خاندان امامان مسکویی قرن نوزدهم تا اوائل قرن بیستم (ج2، 25-28) ایلیا زایتسف
• الآلمالی، الشیروانی الداغستانی، محمود بن محمد بن صادق بن مصطفی (1810-11 الی 1877) شیخ طریقت تصوفی نقشبندیه خالدیه و نام فرقه محمودیه داغستانیه از او گرفته شده است. (ج2، ص44-46) میخائیل کمپر
• ابراهیم نقاش (ابراهیم خوجایف): شاعر معاصر تاجیک. (ج2، ص185-186) ش. وحیداف، آ. ارکین‌اف
• ابن زید (محمد بن زید) مقدس ـ مزار در حومه غربی مرو قرون‌وسطایی، در 4 کیلومتری شمال شهر معاصر بایرام‌علی (ولایت ماری، ترکمنستان). (ج2، ص181-183) ر. مُراداف.
• احمد زامچی ـ مجموعه فرهنگی نزدیک دروازه فیروزه در حومه غربی محدوده‌ی بخش سلجوقی مرو (شهرک سلطان قالا) در ولایت ماریِ ترکمنستان. (ج2، ص57-58) ر. مُراداف.
• احمد یسوی: نام‌دهند طریقت تصوفی یسویه، «مقدّس» برجسته‌ی منطقه آسیای میانه. (ج2، ص58-62) دیوید دی‌‌اوس.
• اخلاص، نام مسجدی در شهر نابرژنېیه چِلْنې ـ تاتارستان، که در سالهای 1993-1998 ساخته شده است. (ج2، ص189) هـ. گ. ندیراوا
• اداره روحانیان مسلمان زاقفقاز (علمای سنی و شیعه)، وابسته به تشکیلات حکومتی مرکزی،  که با احکام و قضاوتهای شرعی انجام می‌داد و توسط اداره امور دینی حوزه قفقاز جنوبی اداره می‌شد. (175-180) آ. گ.
• اداره روحانیت مسلمان آسیای میانه، وارث حقوقی (از 1962) اداره روحانیت مسلمان آسیای میانه و قزاقستان. (ج2، ص325-328) ب. باباجانوف، م. اُلکُتّ
• اداره روحانیت مسلمان قفقاز شمالی، (به زبان قموقی: شمالی قفقاز مسلمانلارینی دینی شوراسی)، اداره مفتیات شوروی، که به مثابه نهاد عالی دادگاه شریعت برای حنفیان، شافعیان و شیعیان امامی منطقه در 1944 تا 1984 کار می‌کرد. (158-161) ولادیمیر بابرُونیکف، ای. سولایف.
• اداه روحانیان مسلمان داغستان، قدرتمندترین مفتیات پساشوروی قفقاز شمالی. (ج2، ص154-158) ولادیمیر بابرُونیکف
• الإسفیجابی ب. (ابوالمعالی محمد بن احمد بهاءالدین الإسفیجابی، متوفای بعد 500/1106-1107م) فقیه حنفی و مفتی عالی قاراخانیان در سمرقند. (ج2، ص188-189) ن. کایربکوف.
• الإسفیجابی ع. (علی بن محمد الإسفیجابی، 1062-1141م) مجتهد و فقیه حنفی و منصب شیخ الإسلامی را در حکومت قاراخانیان (999-1212م) در سمرقند داشته است. (ج2، ص187-188) ب. م. مانابایف
• اسماعیل، روستایی در تاتارستان، که در مرکز آن در ژانویه 1995 مسجدی افتتاح شد. (ج2، ص340) هـ. گ. ندیراوا
• امام‌زاده، نام مشترک همه مکانهای مقدس در جغرافیای آذربایجان، که بر اساس افسانه‌ها مرتبط است با خاکسپاری امامان شیعه ([هکذا!]) و بستگان نزدیک آنان که از تعقیب حکومت گریخته‌اند. (ج2، ص186-187) ن. علسکراوا
• اوچ یوز آلتمیش (ترکمنی، بمعنی سیصد و شصت) نام شخصی مسلمان مقدس و در عین حال قبرستانی کهن در مرکز کهنه اورگنچ (ولایت داش‌اوغوز [؟داش حوض] ـ ترکمنستان) مکان اساسی زیارت اهالی کرانه چپ خوارزم. (ج2، ص371-372) ر. مُراداف.
• اورنبورگ: یکی از مراکز مذهبی ـ فرهنگی مشهور و تأثیرگذار ملل ترک ـ مسلمان شرق روسیه در قرن نوزدهم تا اوائل قرن بیستم. (ج2، ص295-308) م.ن. فرخشاتوف
• الأوسیشی، الحاج داود بن علی‌ بن محمد (1655 یا 1686-1757) دانشمند دایرة المعارفی داغستانی، نویسنده آثاری رایج در قفقاز شمالی درباره نحو عربی، منطق و شرح شافعی «الفقه». (ج2، ص369-371) د. الخاسوا
• اوفا: مرکز تاریخی مشهور اداری ـ دینی  مدیریت و فرهنگ ملل مسلمان شرق روسیه. (ج2، ص372-381) م.ن. فرخشاتوف
• اولاد: نام مشترک نمایندگان 6 گروه دینی ـ اجتماعی ترکمن (خواجه، شیخ، سید، مختوم، آتا، موجِویور)، که گاهی از روی اشتباه، به عنوان رده‌ی ایلات تلقّی شده است.(ص290-295) س. دئمیداُف
• اولیا: (از عربی: اولیاء) پرکاربردترین نامگذاری امکنه مقدسه مسلمانان (مقبره مقدّسین) در ولایت آستراخان. (ج2، ص53-57). آ. سیزرانوف
• اویس قرنی: مجموعه بنای آیینی (آرامگاه، قدمگاه، مزار) در مرکز ناحیه خوالینگ (ناحیه ختلان، جمهوری تاجیکستان) است. (ج2، ص367-369) آ. الکسییف
• ایسماموت آتا (ترکمنی، اېسمامېت آتا) یکی از مکانهای مقدس بسیار مورد احترام در ترکمنستان شمالی (ولایت داش‌اغوز) و همچنین یادمان تاریخی ـ معماری. (ج2، ص187) س. دم.
• ایشان ایت‌ییماس (ازبکی، به معنی گوشت‌نخوار)، لقب «مقدس» مورد احترام تاشکندی ایشان بابا آخوند شادمان خواجه ایشان‌اوف (متولد. 1837م). (ج2، ص191-192) آ. ارکین‌اف
• ایشان ایملا:مجموعه معماری یادبودی ـ فرهنگی و قبرستان دودمان مانگیت‌ها در بخارا. (ج2، ص189-191) اِلیزاوِتا نِکراسوا
• ایشکیل، (اصطلاحی حقوقی در زبان‌های ناخسی ـ داغستانی که مفهوم و ریشه‌یابی دقیق آن مشخص نشده است.) تطبیق قانون معمولی، مفهومی نزدیک اما ماهیتی جداگانه از بارانته (ترکی، بارېمتا) دارد. (ج2، ص192-194) ولادیمیر بابرُونیکف
• باب القیامه (همچنین در نامگذاری ترکی «قیامت قاپی» و در نامگذاری فارسی «درِ قیامت»)، مکان فرهنگی اسلامی، که سابقاً در دربند وجود داشته است. (ج2، ص66-67) م. گاجی‌یف
• باباخانوف‌ها: دودمان مفتیان (1943-1989) اداره روحانیان مسلمان آسیای میانه (САДУМ). (ج2، صص67-70). ب. باباجانوف
• بابای آب / بای آب بووا: یکی از مردمی‌ترین مکانهای مقدس آسیای میانه. (ج2، ص95-98) و. اوگودین، سِرگی آباشین
• باگاتیِه سابی (به تاتاری: بای‌لار ساباسی): روستایی که در آن یادمان‌های معماری عبادتگاهی تاتاری به سبک کلاسیک متأخر «اولین مسجد جامع سابی» قرار دارد.(ص98-99). هـ. گ. ندیراوا
• بالای حوض: آنسامبلِ معماری در بخارا در محدوده حصار نو. (ج2، ص75-76). اِلیزاوِتا نِکراسوا
• بالیکلی کول (بالیقلی گؤل): روستایی بزرگ در جمهوری باشقیرستان که مدرسه علمیه بالیکلی‌کول در آن قرار داشت. (ج2، ص76-77)، م. فرخشاتوف
• بایزیتوف محمدصفا عطاءالله‌ویچ (11/23-12-1877 الی 26.12.1937) شخصیت مذهبی و اجتماعی مسلمان، مفتی مجمع روحانیان محمدی اورنبورگ (1915-1917). (ج2، ص86-88) رینات بککین
• بخارا (1): شهر، یکی از مراکز تاریخی و فرهنگی جمهوری ازبکستان پایین‌دست وادی زرافشان قرار دارد. (ج2، ص102-110) اِلیزاوِتا نِکراسوا
• بخارا (2): فهرست اسامی محلات و اماکن نقشه بخارا.(ص110-117) اِلیزاوِتا نِکراسوا
• بخارا (3): هدایای امیران بخارا. (ج2، ص117-121) ت. اِملیانِنکو
• بخاری، ابوالمعالی سیف‌الدین سعید بن مطهر بن سعید بن علی الصوفی (1190-1261م) مشهورترین نماینده طریقت کبرویه در آسیای میانه، به عنوان مقدس شمرده می‌شود. (ج2، ص84-86)، پاول باشارین
• بدخشانی، سید سهرابِ ولی (متوفای بعد از سالهای 856/1452)، شاخص‌ترین متکلّم اسماعیلی جامعه نزاری بدخشان در دوره پساالموت. (ج2، ص70-73) ک. واسیل‌سوف.
• بَردَعَه (همچنین عربها برذعه و ارامنه پارتاو می‌نامیده‌اند) زمانی بزرگترین شهر قفقاز در منطقه تَرتَر، حدوداً در 20 کیلومتری رودخانه کر قرار داشته است. (ج2، ص77-79) ز. سعیداف
• البردعی، سعید بن عَمرو ابوعثمان الأزدی (متوفای 905م). محدّث و فقیه شافعی. (ج2، ص79-80)، ز. سعیداف
• البردیجی، احمد بن هارون راوخ ابوبکر البردعی الحافظ النیسابوری (بعد 842-913م) خبره افسانه‌ها. (ج2، ص80) ز. سعیداف
• بُستان بووا (بوستان بووا)، مزار در روستایی بوستان بووا ـ ولایت فرغانه (ج2، ص99) ن. عبدالأحداف
• بُلبُلیه امامزاده‌سی: مکان مقدس، که در روستای بلبلیّه نزدیک باکو قرار دارد. (ج2، ص121-123) ن. علسکراوا
• بلغار، محوطه باستانی و تپه‌دژ واقع در شهر بلغار تاتارستان. (ج2، ص99-101) هـ. گ. ندیراوا
• بورنای، مسجد (شهر قازان، جمهوری تاتارستان)، یادمان معماری عبادتگاهی تاتاری. (ج2، ص101-102) هـ. گ. ندیراوا
• بهاءالدین نقشبند، وادی خاموشان و مرکز تصوفی، که در 10 کیلومتری شمال غرب بخارا قرار دارد (ج2، صص80-83) اِلیزاوِتا نِکراسوا
• بیان الحقائق: نشریه اصلاحگران (جدیدی‌ها) مسلمان داغستان به زبان عربی که با اجازه حاکمیت شوروی از سپتامبر 1925 تا آگوست 1928 منتشر می‌شد. (ج2، ص73-74)، آ. نوروزاف
• بی‌بی بُوَیدَه، آرامگاهی در چهار کیلومتری ناقارا تپه واقع در ناحیۀ بویده ولایت فرغانه. (ج2، ص89) ن. عبدالأحداف
• بی‌بی زودمراد: مزار زنانه که در محوطه وادی خاموشان حضرت امام در بخش شمالی بخارا قرار دارد. (ج2، ص89-90) اِلیزاوِتا نِکراسوا
• بی‌بی سه‌شنبه (آشِ بی‌بی سه‌شنبه) مراسم، سنتی ماندگار و رایج در میان زنان روستاهای آسیای میانه. (ج2، ص90) آ. کرَمِر
• بی‌بی هیبت: یکی از مورد احترام‌ترین مکانهای مقدس در آذربایجان (امام‌زاده، میر، مزار). (ج2، ص91-94) ن. علسکراوا
• بَی‌لر (بای‌لار)، تپه‌دژ و محوطه باستانی در نزدیکی شهر بلغار ـ تاتارستان. (ج2، ص94-95) هـ. گ. ندیراوا
• البیلقانی: الزکی بن الحسن ابوطاهر شمس‌الدین الأنصاری الشافعی (1186-1267م) متکلّم و فقیه، برخاسته از شهر بیلقان. (در حال حاضر: شهر بیلقان آذربایجان) (ج2، ص74-75) ز. سعیداف
• پادشا پیریم، مجموعه فرهنگی (مزار، مقبره، دروازه‌خانه، زیارت‌خانه) واقع در روستای بِک‌آباد ولایت فرغانه. (ج2، ص312-313) ن. عبدالأحداف
• پارای بی‌بی ـ مقبره قرون‌وسطایی و یکی از مکانهای مقدس مشهور در ترکمنستان جنوبی. (ج2، ص309) س. دئمیداُف
• پُرخان، نام شامان/شَمَن در بین ترکمن‌ها. (ج2، ص313-314) س. دئمیداُف
• پهلوان محمود (1247-1316م) مقبره‌ای در مرکز ارک خیوه، که از دیرباز مکان مقدسی شمرده می‌شود و ساکنان خوارزم و نواحی پیرامون آن زیارتش را بجا می‌آورند. (ج2، ص309-312) ب. باباجانوف
• تاتار دنیاسیندا رسالت (رسالت در دنیای تاتار) مقاله موسی بیگییف (1875-1949) در نشریه وقت از 19 آوریل 1912 که در آن وی نسبت به ممنوعیت چاپ ترجمه قرآنش توسط دادگاه شریعت اوفا واکنش نشان داده است. (ج2، ص353-354) ب. باتیرکایف
• تاش‌کیچو (تاتاری، به معنی بُزِ سنگی) روستایی واقع در ناحیه آرسکی ـ تاتارستان که در آن مسجدی مشهور، یادگار معماری عبادتگاهی تاتاری در سبک کلاسیک قرار دارد. (ج2، ص363-364) هـ. گ. ندیراوا
• تان، مسجد در شهر مندلیفسک ـ تاتارستان. به سال 1995 ساخته شده است. (ج2، ص354-355) هـ. گ. ندیراوا
• تپه‌دژ یِلابوگا: آبادیِ مستحکم دورۀ بلغار، در محوّطه‌ای که (جنوب شرق حاشیه شهر یِلابوگا، تاتارستان) یکی از مستحکم‌ترین مساجد ولگا ـ کامایی بلغار قرار داشت. میراث معماری ـ باستان‌شناختی عظیم بلغار در دوره‌ی پیش از آلتین اردو. (ج2، ص162-163) هـ. گ. ندیراوا
• تخت سلیمان، کوهی مقدس که در حاشیه شمال‌غرب شهر اوش در بخش غربی وادی فرغانه (جنوب قرقیزستان) قرار گرفته است. یکی از مردمی‌ترین مکانهای مقدس آسیای میانه است. (ج2، ص359-363) و. اوگودین، سِرگی آباشین
• ترویتسک، یکی از مشهورترین مراکز اسلامی پیش از انقلاب روسیه. (ج2، ص364-367) م.ن. فرخشاتوف
• تفسیر نعمان، شناخته‌شده‌ترین تفسیر تاتاری قرآن که در آغاز قرن نوزدهم توسط دو مؤلف استاد و شاگرد، عبدالنصیر القرصاوی و نعمان بن ثابت السامانی نگارش یافته است. (ج2، ص357-359) ب. باتیرکایف
• تواریخ بلغاریه، وقایع‌نگاری ترکی که در آغاز قرن 19 در منطقه ایدیل ـ اورال نگارش یافته است و به تاریخ اسلام در منطقه حوزه ولگا می‌پردازد. (ج2، ص350-352) آ. فرانک
• جامی، نوالدین عبدالرحمان بن نظام‌الدین بن شامه الدین محمد (1414-1492م) شیخ تصوف، عارف‌ـ‌شاعر، نویسنده بیش از 45 اثر، که بخش عمده آن به زبان فارسی نگارش یافته است. (145-147) ش. وحیداف، د. فارمانوا.، آ. ارکین‌اف
• جریدة داغستان: هفته‌نامۀ اجتماعی ـ سیاسی، ادبی و علمی ـ عمومی به زبان عربی در مرکز اداری ولایت تمر خان شوره داغستان (در حال حاضر: بویناقسک ـ جمهوری داغستان) از 7 ژانویه 1913 تا 21 مارس 1918 منتشر و در داغستان، چچن، استاوراپُل، کوبان، آذربایجان و ترکمنستان توزیع می‌شد. (ج2، ص147-150) آ. نوروزاف
• الجنزی، عمر بن عثمان بن الحسین ابو حفص (اواسط دهه 80 قرن یازدهم تا 1155 میلادی) خبرۀ احادیث، ادیب و مفسّر قرآن. (ج2، ص147) ز. سعیداف
• جنّی: اجنه، ارواح رایج در افسانه‌شناسی مسلمانان و اغلب اهریمنی هستند. (ج2، ص151) س. دئمیداُف
• جیگیت بابا، یا جیگیت جایداق آتا، شخصی مقدس و صاحب‌کرامت آستراخانی. (ج2، ص150) آ. سیزرانوف
• الچیرکاوی سعید افندی (سعید عبدالرحمانویچ آتسایف چیرکِیسکی، 1937-2012 [مقتول]) آموزگار برجسته تصوف از داغستان.  (ج2، ص430-432) میخائیل کمپر، ولادیمیر بابرُونیکف
• الچیستاوی، محمدذاکر بن عبدالوهاب بن عبدالکریم السوسنوی (1815-1893) امام، مدرس و آموزگار تصوف برخاسته از چیستوپل. (ج2، ص432-433) نوریهیرا ناگاناوا
• چیله آغاچ، یکی از بیشترین صفات شخصیتی مکانهای مقدس ترکمنستان و علامت آیین زیارت آنان. (ج2، ص428-430) س. دئمیداُف
• حاجی علی الچوخی (در ادبیات روسی: گاجی علی چُخسکی) بن عبدالمالک افندی الناخیباشی (1819-1878) عالم مسلمان داغستانی، بین عموم به عنوان تاریخ‌نگار امام شامل شهرت یافته است، وقایع‌نگاری او به عنوان یکی از منابع اصلی در رابطه با تاریخ رویارویی مسلمانان داغستان کوهستانی و چچن با امپراتوری روسیه است. (ج2، ص386-389) ولادیمیر بابرُونیکف
• حزینی ضیاءالدین کتّه خواجه اوغلی (1867-1923)، شاعر ـ عارفِ مشهور ازبک. (ج2، ص389-390) آ. مادامینوف، آ. توردالییف
• حسینیه‌خانه: میر علی ـ خانه آیینی شیعی در محله جویبار بخارا برای بجاآوردن مراسم عزاداری (التعزیه) در یادبود قتل امام الحسین و دیگر شهیدان شیعیان. (ج2، ص427-428) گ. قربانف
• حضرت امام، یادمان فرهنگی و مجموعه معماری در تاشکند (روستای بینکنت). در محل دفن متکم مشهور، فقیه شافعی و محدث محمد بن علی ابوبکر القفّال الشاشی (904-976م) شکل گرفته است. (ج2، ص399-404) اِلیزاوِتا نِکراسوا
• حوضِ نو: یادمان معماری در بخارا در محوطه حصار نو، در ناحیه جویبار، در آخر «خیابان». نامگذاری گذر  در قرن 16 میلادی، عبدالعزیز خان انجام گرفت و تا تا دهه 20 قرن بیستم، این نام «حوض نو» حفظ شد. (ج2، ص404-406) اِلیزاوِتا نِکراسوا
• خان‌اسلام‌اف علّام‌الدین (1875-؟) شخصیت مذهبی و اجتماعی، روزنامه‌نگار. (ج2، ص398-399) آ. یونس‌اوا
• خانگاهِ حضرت (محمد یوسف خان، 1940-1918) عالم معتبر مسلمان، ارائه دهنده‌ی سنت مکتب فرغانه‌ای در حوزه‌ی علم الفقه و علم التصوف. اندیشه‌های خود را در شعر و آثار با تخلص «حزین» بیان کرده است. در حلقه‌های روشنفکری محلی لقب احترام‌آمیز خانقاه حضرت داملا مرغینانی را به وی داده‌اند. (ج2، ص397) ن. عبدالأحداف
• خانی: تخلص ادبی شاعره ازبک مریم میرزا خان (1884-1967)، دختر شاعر عارف میرزا عبیدالله خواجه. (ج2، ص397-398) س. اِشانوا
• خدای‌بردی غجدوانی: بن خدای‌نظر بن خواجه‌نظر (1750-1841) یکی از بزرگترین شیوخ روستایی طریقت نقشبندیه مجددیه در ماوراءالنهر در محدوده قرن 18-19م. (ج2، ص421-422) آنکه و. کوگِلگن
• خدای‌داد بن ملا تاش‌محمد عزیزان البخاری، شیخ طریقت یسویه/عزیزان، اخیرا مشخص شده است که یکی از بزرگترین تئوریسین‌های تصوف ماوراءالنهر بوده است. (ج2، ص422-424) ب. باباجانوف
• خلوتیه، یکی از 12 طریقت «مادری» تصوف که در نیمه دوم قرن چهاردهم در آذربایجان به وجود آمده و بسیار گسترش است. (ج2، ص390-392) ن. علسکراوا
• خلیفه خدای‌داد، یادمان معماری، نام واقعی شیخ طریقت یسویه/عزیزان، خدایداد بن تاش‌محمد عزیزان البخاری (متوفای 1800م). (ج2، ص393-395) اِلیزاوِتا نِکراسوا
• خلیفه نیازقلی (یا چهار منار) یادمان معماری در بخارا در بخش شرقی حصار نو در محوطه گذرِ مهتر انبار. (ج2، ص392-393) اِلیزاوِتا نِکراسوا
• خواجه پارسا، یادمان معماری و مرکز محوطه‌ای همنام در بخارا در محل سکونت کلاباد در حصار نو یا حصار جدید. (ج2، ص417-418) اِلیزاوِتا نِکراسوا
• خواجه حلیم: مزار، در گذری همنام در محله حصار نو بخارا قرار دارد. (ج2، ص418-419) اِلیزاوِتا نِکراسوا
• خواجه روشنایی، مزاری زنانه در محدوده حصار نو بخارا. (ج2، ص418) اِلیزاوِتا نِکراسوا
• خواجه زین‌الدین، یادمان معماری (نیمه اول قرن 16) در بخش جنوب شرقی حصار قدیم بخارا. از خانگاه و حوض تشکیل شده است. (ج2، ص409-410) اِلیزاوِتا نِکراسوا
• خواجه عبد بیرون، یادمان معماری (قرن 17-19) در 4 کیلومتری جنوب شرق سمرقند. صفت بیرون در نامگذاری نشانگر قرار گرفتن بنا در محلی خارج از شهر است؛ در باغی در حاشیه‌ی شرقی قبرستانی قدیمی قرار دارد.  (ج2، ص407-409) اِلیزاوِتا نِکراسوا
• خواجه عبدالله، مزار در 2 کیلومتری شمال شرق فرودگاه شهر معاصر ماری ـ ترکمنستان. (ج2، ص407) ر. مُراداف.
• خواجه عصمت (خوجا عیصمت) تخلص شاعر و صوفی (طریقت خواجگان) مشهور در ماوراءالنهر است. خواجه فخرالدین عصمةالله بن مسعودعصمت البخاری (سالهای دهه 60-70 قرن 14، ـ ژانویه 1437 میلادی) از یک خانواده باتحصیلات و درباری بخارا برخاست، و نسبش به جعفر بن ابی‌طالب می‌رسید. (ج2، ص410-411) اِلیزاوِتا نِکراسوا
• خواجه کعب (نام محلی: کُش‌کَفت) مزار، در 30 کیلومتری شمال شرق بخارا (ناحیه خاقان، نزدیک قشلاق تاش‌رباط)، در محوطه شهر مردگانی همنام. (ج2، ص413-414) اِلیزاوِتا نِکراسوا
• خواجه محمد بَشَرَه. مقبره با قبر خبره حدیث، محمد بشره (782-866م) مشهور با نام مستعار «بنددار» یادمان معماری قرن 11-14 میلادی (متأخرترین تاریخ ساخت 1342م). (ج2، ص414-417) ش. وحیداف، آ. ارکین‌اف
• خواجه یوسف بابا، مجموعه یادمان فرهنگی و معماری در حاشیه شمالی مرو قرون وسطا، در 6 کیلومتری شهر بایرامعلی معاصر (ولایت ماری، ترکمنستان).از قرن 12م تا امروز پرزائرترین مکان مقدس شهر مرو و حوالی آن هست. (ج2، ص411-413) ر. مُراداف.
• الخونزاخی، دبیر قاضی الخونزاخی الآواری (1742-1817) عالم دائرةالمعارفی داغستانی، چهره مورد اعتماد و کاتب حاکم آواری، اوممه خان آواری (1761-1801). (ج2، ص424-426) پ. علی‌بک‌اوا
• الخونزاخی، نورمحمد قاضی الخونزاخی الآواری (مقتول در 1834) عالم داغستانی، فقیه، قاضی، مشاور و کاتب حاکم آواری باخو بیکه (دختر نوتسال اوممه خان آواری) و ابونوتسال خان. (ج2، ص426-427) پ. علی‌بک‌اوا
• خیابان (خواجه حبیب‌الله خیابان)، خانقاه صوفیان (نقشبندیه مجددیه) و مرکز مربعی در بخارا (اواسط قرن 17م) (ج2، ص420-421) اِلیزاوِتا نِکراسوا
• دپارتمان امور مذهبی ادیان خارجی، مؤسسه مرکزی دولتی که از سوی مسلمانان و اسلام در امپراتوری روسیه اداره می‌شد. (ج2، ص138-140)، د.آراپف.، ولادیمیر بابرُونیکف
• دربندنامه، اخبار تاریخی داغستان، یکی از رایج‌ترین، پیچیده‌ترین و پرطالب‌ترین یادمانهای متنی داغستان. (ج2، ص140-145) آ. شیخ‌سعیداف، ن. تاگیراوا
• الدربندی، ابوالحسن بن محمد بن علی ابوالولید البلخی (متوفای 1064م) ـ محدّث صوفی، خبره تراجم. (ج2، ص138) ز. سعیداف
• دُعا آس (ترکی نوقایی، به معنی «غذای نذری، دعا آش»): به یادبود رفتگان، با زمانبندی معیّن کهن انجام می‌گیرد. (ج2، ص152-154) آ. یارلیکاپ‌اف
• دعاء: از رایج‌ترین اعمال در زندگی روزمرۀ ترکمن‌ها، مانند دیگر ملل مسلمان. (ج2، ص152) س. دئمیداُف
• ذِکرِ جَهْر، یاد الله و بر زبان آوردنش با اذکار و نامهای او به گونه‌ای که با گوش شنیده شود. (ج2، ص173-175) ب. باباجانوف
• رخمانکولوف، اخمت خازی (احمد حاجی رحمان‌قول‌اف) بن خالد المنقاری (1821-1921) شخصیت دینی، آموزگار، شیخ طریقت تصوفی خالدیه نقشبندیه. (ج2، ص319-320) ل. یامایِوا
• رسولی عبدالرحمان (عبدرحمان رسولیف) (1881-1950) شخصیت مذهبی، آموزگار، نماینده مرکز اداره روحانیت مسکو در دوره شوروی، مفتی (1936-1950). (ج2، ص314-316) ل. یامایِوا
• روشن‌دلان ـ حلقۀ تاجیکی تماما فارسی‌زبان مشّاقان علما و عرفای مسلمان، اطراف شاعران میرزا لطیف (1902-1967) و ملا شریف (1906-1995) در شهر کولاب مرکز تاریخی ـ فرهنگی منطقه ختلان در جنوب تاجیکستان اتحاد جماهیر شوروی از اواخر سالهای دهه 50 تا اوائل دهه 90 قرن بیستم گرد آمده بودند. همچنین تحت عنوان «جوان‌شیران» نیز شناخته می‌شوند. (ج2، ص316-319) آرسِن زِواکو، س. آ. دیودوآننُن
• روضه‌خوان: درویشان مجری شعرخوانی مذهبی. مرثیه و مدیحه مردگان، هنری که به طور گسترده میان شیعیان ایران و آذربایجان فراگیر بود، جایی که تفسیر شیعی اسلام از میانه قرن 8 میلادی شروع به گسترش نمود، هنگامی که در ولایات خلافت، تعقیب شیعیان از سوی حکومت جمع شد.(ص320-323) ن. علسکراوا
• زِرِه‌گران، روستای تاریخی ـ موجود کوباچی همراه با تعدادی روستاهای نزدیک اطراف (آموزگی، آشتی، سولِوکنت، شیری) و غیره، ولایت کوچکی در جمهوری داغستان، که در گذشته دارای ساختار سیاسی ـ حکومتی واحدی بوده است. (ج2، ص167-173) آ. شیخ‌سعیداف
• زکات، اثر متکلّم برجستۀ تاتار، موسی بیگییف (1875-1949)، که در سال 1916 منتشر شده است که در آن نویسنده با تأملات پژوهشگرانه به مفاهیم کلیدی اجتماعی ـ اقتصادی اسلام مانند صدقه، زکات، ربا و غیره می‌پردازد. (ج2، ص165-167) ب. باتیرکایف
• زولپ بابا (ذوالکفل)، یکی از مورد احترام‌ترین‌ها نزد ترکمن‌ها در ولایت مزار، شهر ماری ترکمنستان، که در 3.5 کیلومتر شرقی از تپه دژ گاوور قالا ـ بخش پرجمعیت مرو پیشاعرب ـ قرار دارد. (ج2، ص180-181) ر. مُراداف.
• زین‌الدین بابا، نام‌دهنده‌ی مجموعه معماری در ناحیه شایخانتااور تاشکند، در محوطه کوکچه. (ج2، ص163-165) اِلیزاوِتا نِکراسوا
• سرخْس بابا (ترکمنی، سَرَقْت بابا) یکی از مقبره‌های مقدس و در عین حال یادمان تاریخی ـ معماری زیبا در ترکمنستان جنوبی است. (ج2، ص332-333) س. دئمیداُف
• سعید برهانوف (سعید برهان) حسین (1877-1933) ملای مسجد جامع تِوِر (1906-1930).  (ج2، ص334-335) ف. باتیرگارییف.
• سلطان سنجر، یکی از بزرگترین و مورد احترام‌ترین مکانهای مقدس ترکمنستان و یادمان برجسته تاریخی ـ فرهنگی. نزدیک مرو کهن نزدیک شهر بایرامعلی در غرب جمهوری ترکمنستان قرار دارد. (ج2، ص347-348) س. دئمیداُف
• سلطان میر حیدر، مجموعه یادمان معماری مشهور در قاشقادریا، به درستی یکی از بناهای نمونه منطقه آسیای میانه شمرده می‌شود. بنا در محوطه تاریخی کاسْبی، در غرب قرْشی، مرکز ناحیه، قرار دارد. (ج2، ص345-346) ب. امین‌اف
• سلطانوف، محمدیار، (محمدیار بن محمدشریف بن بایزید بن عبدالجلیل بن سلطان بن محمد، 1837-1915) پنجمین مفتی مجمع روحانیان مسلمان اورنبورگ (سمت از 1886 تا 1915).
• سلطانی (عثمانی)، مسجد، (شهر قازان ـ تاتارستان)، یادمان معماری عبادتگاهی تاتاری نیمه دوم قرن نوزدهم به سبک الگوی ملی ـ رمانتیک با نمادهای معماری بلغاری در مناره‌ها. (ج2، ص349-350) هـ. گ. ندیراوا
• السوگوری، عبدالرحمان بن احمد (1792-1882):شیخ و عالم مسلمان شاخه داغستانی طریقت نقشبندیه خالدیه، یکی از الهام‌بخشان و شرکت‌کنندگان جهاد در قفقاز شمالی در قرن نوزدهم. (ج2، ص342-344) میخائیل کمپر
• سویار خان توره، (سویَر خان عیسایف، 1927-2007) نماینده تیپیک «اسلام موازی» و «روحانیت غیررسمی»، که تأثیر معيّنی بر زندگی اجتماعی ـ سیاسی و معنوی مردم وادی فرغانه ازبکستان در دهه 80 و 90 قرن بیستم داشت.(ص344-345) ن. آب، وندل شواب، عاشربک مؤمن‌اف
• سیاووش، قهرمان افسانه‌ای که به نام او یکی از کهن‌ترین مزارهای بخارا نامگذاری شده است. در «تاریخ بخارا»ی محمد نرشخی، (ج2، ص339-340) اِلیزاوِتا نِکراسوا
• سِیت/ سیّد بابا خواجه‌تایِفسکی، یا کولاوای بن سید علی، (متوفای 1812م) صوفی مقدس و صاحب کرامت از ایل نوقای (قاراقاش) ـ آستراخان. (335) آ. سیزرانوف
• سید جمال، یکی از مکانهای مقدس عمومی در ترکمنستان جنوبی و در عین حال مسجدی در 12 کیلومتری شرق عشق‌آباد، نزدیک روستای معاصر آنائو. (ج2، ص-337-336) س. دئمیداُف
• سیف‌الله قاضی، (الشیخ المجدّد خالد سیف الله بن حسین بن الحاجی موسی بن باشلار النیتسوبکری الغازی قموقی، او همان سیف‌الله قاضی باشلاراف است، (1853-1919) مدرّس، فقیه و مربی صوفی مشهور در داغستان، که آغاز شاخه طریقت تصوفی شاذليه در قفقاز شمالی را از او می‌گیرند. (ج2، ص330-332) شامیل شیخعلی‌یف
• السیقاناقی، حسام‌الدین الحسین بن علی السیقاناقی الیسوی، متوفای بین 1313-1315م در مرو) متکلم، مروّج سنّت حنفی و ماتریدی آسیای میانه در کشورهای خاورمیانه. (ج2، ص339) د. شالکاراُف.
• سیمیپالاتینسک (همچنین در منابع اسلامی به سِمِی و سِمی‌پولات) مرکز بزرگ فرهنگ اسلامی و تصوف در امپراتوری روسیه در شرق دشت قفقاز. (ج2، ص337-338) آ. فرانک
• شامی داملا (سعید بن محمد بن عبدالواحد بن علی العسلی الطرابلسی الشامی الدمشقی، حدود1867-1870، متوفای 1932 یا 1947م در نواحی خوارزم) متکلم، از نسل امپراتوری عثمانی، تأثیر قابل توجهی در شکل‌گیری «بنیادگرایی اسلامی» در آسیای میانه در دوره شوروی داشته است. (ج2، ص436-440) یو.آ. اوتربرگِنوا ، عاشربک مؤمن‌اف، ک. بایِتوا.
• شْمیدْت الکساندر ادواردویچ، فون (1871-1939) شرق‌شناس برجسته روسیه، یکی از بنیانگذاران مکتب اسلام‌شناسی روسیه تزاری و شوروی. (ج2، ص446-452)  رینات بککین
• شورای اسلامی، تشکیلات ملی ـ مذهبی و نماینده ارگان روشنفکری و شخصیتهای مذهبی ترکستان، تأسیس شده در مارس 1917م. همچنین این شورا حلقه‌های مذهبی و سکولار را متحد نمود که در آن ایده‌ی استقلال ترکستان به چشم می‌خورد. (ج2، ص452-453) ن. أعظم‌خوجایف؛ ت. کوزاکُف
• شورای علماء، تشکیلات مذهبی ـ سیاسی، که در ماه ایون 1917 از شورای اسلامی منشعب شده بود. (ج2، ص453-454) ن. أعظم‌خوجایف؛ ب. باباجانوف
• شوشِنِر، روستایی در تاتارستان، که سال 1996 در مرکز آن خانه‌های یک‌طبقه مسکونی با آجر ساخته شد و مسجدی با تک سالن که مناره آن در وسط سقف قرار داشت. (ج2، ص454) هـ. گ. ندیراوا
• شیخ، اسم جمع مکانهای مقدس در دشت نوقای، که منحصرا قبر مقدس شخصیت‌های اسلامی مورد احترام را افاده می‌کند. (ج2، ص440-441) آ. یارلیکاپ‌اف
• شیخانطائور، مجموعه یادمانی ـ فرهنگی در تاشکند. در اطراف مدفن شیخ خواوندی طهور به وجود آمده، اما بعدتر همه محله شهر. (ج2، ص433-436) اِلیزاوِتا نِکراسوا
• الشیروانی، السید یحیی بن السید بهاءالدین الشماخی الباکوئی الخلوتی (نیمه دوم قرن 14 ـ 1463-‍1464م) صوفی حنفی آذربایجانی، از نسل امام هفتم شیعیان موسی الکاظم [ع] (متوفای 799م) پیر ثانی طریقت خلوتیه. (ج2، ص441-446) ن. علسکراوا
• صفا ولی قلندر، یا حاجی بابا صفا (متوفای 1740) شیخ و آموزگار طریقت تصوفی قلندریه در سمرقند. (ج2، ص333-334) ش. وحیداف، آ. ارکین‌اف
• صید بندکشای، یا صید پابند ، مزار و شهرِ مردگان کوچک، در بخش جنوب شرقی «شهرستان» بخارا (حصار درون یا حصار قدیم). (ج2، ص329-330) اِلیزاوِتا نِکراسوا
• عبدالرحمان جان: اولیاء، ایشان، سید بن ایشان پارسا خواجه (1920-1991)، چهرۀ کلیدی در تاریخ خواجگان نقشبندیه در جغرافیای تاجیکستان امروزی. مرشد بسیاری از شخصیتهای مذهبی و سیاسی تاجیکستان. (ج2، ص21-23) س. آ. دیودوآننُن
• عبدالله باهر: نام‌دهنده‌ی مزار، که در محله مزار در ولایت فرغانه. در بین مردم به نام «مزار مشهدی میدان» مشهور است (ج2، ص24) ن. عبدالأحداف
• عبدالله خان تورا: عبدالله خواجه ایشان خان اوغلی (1890-1951)، شاعر، صوفی و خطاط خوقندی. (ج2، ص23-24) آ. توردالییف
• عبرت ـ تخلص شعری اسحاق خان توره بن جنید الله خواجه (1862-؟) دانشمند معارف‌پرور و چهره اجتماعی  ازبکستان. (183-185) هیسائو کوماتسو، ب. باباجانوف
• عرب آتا: مقبره (367/977) در روستای «تیم نارپایسکی» سمرقند (جمهوری ازبکستان). (ج2، ص46-47) اِلیزاوِتا نِکراسوا
• عزیز خواجه: بن ملا محمدنبی خواجه، ایشان با لقب حضرتِ پیر (1888-1976)، شیخِ نقشبندی از نسل  بانفوذ «سید مروه»؛ پس از مرگ «ولیّ» شناخته شد. (ج2، ص39-42) س. آ. دیودوآننُن
• عظیمی: عظیم خواجه کمال‌الدین خواجه اوغلی (اواخر قرن 18 تا 1847م)، شیخ تصوف، شاعر ـ عارف، نوه شاعر مشهور نظامی خوقندی (ج2، ص42-43) آ. مادامینوف، آ. توردالییف
• غازی منصور: شیخ ـ مقدسی مورد احترام در قریم. مزارش نزدیک مریم دره شهر باغچه‌سرای قرار دارد. (ج2، ص123-124) ایلیا زایتسف
• الغازی‌قُموقی، عبدالرحمن بن جمال‌الدین الحسینی الکیبودی الغازی‌قُموقی الداغستانی (1837-1901) عالم مشهور داغستانی، تاریخ‌نگار حرکت آزادیبخش ملی دهه 20-50 قرن نوزدهم در قفقاز شمال‌شرقی. (ج2، ص124-129) ن. تاگیراوا
• فتح‌آباد، مجموعه معماری یادمانی ـ فرهنگی. در قرن 8 میلادی در محل فتح‌آباد 1.5 کیلومتری دیوار شرقی بخارا نزدیک دروازه قرشی ساخته شده و تا قرن 18 به عنوان زاویه تصوفی طریقت کبرویه کار می‌کرد (اکنون در داخل شهر قرار گرفته است)، توسط زین‌الدین بخاری ساخته شده است. (ج2، ص383-385) پاول باشارین، اِلیزاوِتا نِکراسوا
• الفرغانی، سعیدالدین محمد بن احمد، در ادبیات فارسی سعید فرغانی (متوفای بین 1292-1301م) نامیده می‌شود. نماینده برجسته مکتب تصوفی محیی‌الدین ابن عربی نویسنده تعدادی منظومه قابل توجه در عرفان نظری. (ج2، ص381-383) یانیس اِشوتس
• قاتتا کِناقاس (ازبکی، کناقاسِ بزرگ) روستایی که ناحیه اوچ‌کوپریک ولایت فرغانه (در 13 کیلومتری شرق خوقند) قرار دارد، که گذشتۀ تاریخی غنی‌یی دارد. (ج2، ص219-220) ن. عبدالأحداف
• قاراکوره، روستایی در جمهوری داغستان، که در آن، ، یکی از کهن‌ترین مساجد «پنجگانه»، جوما مچیدی (مسجد جمعه) قرار دارد. (ج2، ص212-214) آ. شیخ‌سعیداف
• قاری، تخلّص ادبی فردی که پیش از شاعر متصوف و خطاط ازبک میر محمود میرشمس‌الدین اوغلی (1832-1902) زیسته است. (ج2، ص216-217) آ. توردالییف
• قازان: یکی از شهرهای کهن اروپای شرقی، که دارای هزار سال تاریخ است و در ساحل چپ رودخانه ولگا (= ایدیل) در جایی که رودخانه قازان به آن می‌پیوندد. (ج2، ص205-207) هـ. گ. ندیراوا
• قاسم شیخ عزیزان کارمیناقی (متوفای 1578-1579م) چهره مذهبی ـ سیاسی معروف در آسیای میانه، قطب طریقت صوفیانه یسویه. (ج2، ص217-219) ائ.ن.، هـ. تورایف
• قبرستان تاتاری (بخش تاتاری قبرستان نوا-والکوفسکی) یکی از کهن‌ترین شهرخاموشان بجامانده مسلمانان در اروپا. (ج2، ص354-357) رینات بککین
• قبرستان مسلمانان دانیلوفسکی در مسکو. اپیدمی طاعون در آخر 1770 و به ویژه در سال 1771 در مسکو موجب بازنگری امور تدفین و ساخت قبرستان جدید شد. (ج2، ص173) ایلیا زایتسف
• قبرستان مسلمانان، نزدیک کالوژسکایا زاستاوا (در محدوده انستیتو شهری مسکو و بخشی از پارک ماکسیم گورکی) احتمالا، یکی از اولین گورستانهای مسلمانان در مسکو است. نخستین مدرک وجود آن به تاریخ 1638-1639 درباره گواهی دفن شاهزاده تاتار، مورز، مانده است. (ج2، ص264-266) ایلیا زایتسف
• قدیمیسم: موقفی جهان‌بینی‌ـانه، نوعی ایدئولوژی معیّن، روایتِ تاتاریِ «سنت‌گرایی» با جهت‌گیری قداست‌بخشی و حفظ شکل تغییرناپذیرِ ارزشهای مذهبی و اخلاقی، وضع جامعه و نهادهای اجتماعی جامعه تاتار که در روند توسعه تاریخی آن شکل‌گرفته بود. (ج2، ص203-205) رافیق محمدشین
• قرآنِ خطّی، به نمایش گذاشته شده در موزه بخارا (موزه تاریخی بهاءالدین نقشبند در بخارا)، یادمان اصیل فرهنگ مکتوب ملل آسیای میانه. (ج2، ص323) هـ. تورایف
• قرآن در ترکمنستان: این مقاله بیشتر به بررسی تاریخ نشر قرآن در ترکمنستان پرداخته است (ج2، ص222-223) س. دئمیداُف
• قرآن هدایت‌لری، تفسیر مخطوط و منتشر نشدۀ عالم ـ متکلم تاتار، زین‌الدین کمالی (1873-1942)، که در آن بطور سیستماتیک دیدگاه مؤلف در رابطه با تفسیر قرآن تشریح شده است. (ج2، ص230-233) ب. باتیرکایف
• قُش مدرسه 1 (ترکی، قوشا مدرسه، به معنی مدرسه قرینه و جفت): مجموعه معماری در بخارا، که از مدرسه مادرِ خان و مدرسۀ عبدالله خان که ورودی آن روبروی هم است. (ج2، ص223-226) اِلیزاوِتا نِکراسوا
• قُش مدرسه 2: مجموعه معماری در بخارا که از دو مدرسه با تاریخ ساخت متفاوت تشکیل شده است. مدرسۀ میرزا اولوغ بیک (1409-1449) و مدرسه عبدالعزیز خان (1645-1680). (ج2، ص226-229). اِلیزاوِتا نِکراسوا
• قَله‌قُریش (عربی، قَلعة القُرَیش): مرکز اداری و روشنفکرانه تاریخی ـ فرهنگی برجسته، پایتخت قایتاق (خایداک) و  تحصیلات حکومتی داغستان از قرن 7 تا نیمه دوم قرن 19 میلادی، که توسط تاریخدانان عرب و بومی ثبت شده است. (ج2، ص207-211) آ. شیخ‌سعیداف
• قیز بی‌بی (2) ـ مزاری در محوطه غربی حاشیه بخش سلجوقی مرو (تپه دژ سلطان قالا) در ولایت ماری ترکمنستان. (ج2، ص235) ر. مُراداف.
• الکاراخی/القَراخی، محمدطاهر بن خوچالاو بن محمدتیلاو الثُلدی (1809-1880). تاریخدان بزرگ داغستان، فقیه، ادیب زبان عربی و شاعر. (ج2، ص214-216) آ. شیخ‌سعیداف
• کتابخانه قرن 20. ـ بنای کتابخانه در محله و بلوک ملا پیروی (در قرون 10-12 میلادی ـ سکّة الدهقان، در قرن 15-17م ـ کوی دهقان)، در بخش شرقی حصار قدیم بخارا. (ج2، ص220-221) اِلیزاوِتا نِکراسوا
• کُکیل (کُکول، کاکول، کاکُل): دسته مویی که بچه‌ها بالا یا جلوی سر خود نگه‌می‌داشتند. معمولا در میان ملل آسیای میانه بسیار رواج داشت و با فرزندی مرتبط بود که با نذر و نیاز به یک مزار مقدس یا «ایشان» به دنیا می‌آمد. (221-222) سِرگی آباشین
• کوچکار آتا: یکی از کهن‌ترین مزارهای بخارا. (ج2، ص233) اِلیزاوِتا نِکراسوا
• کوزی خواجه بن حافظ خواجه (قرن 18م)، شخصیت مذهبی، صوفی و بنیانگذار مدرسه خلیفه در روستای کارناک، که در 24 کیلومتری شرق شهر ترکستان در قزاقستان جنوبی قرار گرفته است. (ج2، ص230) آ. حبیب‌الله‌یف
• کوگونور (ناحیه بالتاسینسکی، تاتارستان) روستایی، که در آن با پروژه ش. قارایف و بر منابع کشاورزی یاکتی یول و ساکنان روستا مسجدی (افتتاح در دکابر 1992م) ساخته شده است. (ج2، ص229-30) هـ. گ. ندیراوا
• کېدېر نیاز (کېدېر لیاز، کېدېرلېیاس) [احتمالا برگرفته از خیدیر ایلیاس = خضر الیاس. مترجم] مورد احترام‌ترین مقدس نزد نوقای‌ها، که به صورت پیری ریش سفید تصور می‌شود که سرتاسر سفید پوشیده و بر اسب سفید در هستی سفر می‌کند. (ج2، ص233-235) آ. یارلیکاپ‌اف
• کیشکی قدیم (روسی: استاریه کییشکی، ترکی: ایچکه قییشقی ـ باشقوردستان)، روستایی که در آن مدرسه کیشکی قرار دارد. در باشقیرستان با تحصیلات عالی اسلامی مشهور است. (ج2، ص341-342) م.ن. فرخشاتوف
• گاوکُشان: مجموعه معماری در بخارا (نیمه دوم قرن شانزدهم). که در منطقه مسکونی همنام خود در محله حصار نو در سمت کانالِ شهرِ رود قرار گرفته است. (ج2، ص132-134) اِلیزاوِتا نِکراسوا
• گَمزَت‌بک (حمزه بک) بن علی‌اسکندر الخوتسالی (گوتسالینسکی) الآواری (1789-1834) ـ دومین امام داغستان کوهستانی و چچن، که با سردمداری غازی محمد الگیمراوی حرکت آزادیبخش کوه‌نشینان در برابر جنگ روسیه، تحت شعار «جنگ برای عقیده» (جهاد) و گستراندن شریعت در قفقاز شمالی آغاز شده بود. (ج2، ص129-132) ولادیمیر بابرُونیکف
• گیلمانی سعدوقاص (1890-1972) الاهیدان، مدیر (قاضی) زیر نظر اداره روحانیت مسلمان آسیای میانه (1943-1992) در قزاقستان (1952-1972) مؤلف آثار متعدد. (ج2، ص134-137) آ. نورمانوا، آ. فرانک، عاشربک مؤمن‌اف
• مِانا بابا: یکی از مکانهای مقدس مشهور  و در عین حال یکی از زیباترین یادمانهای تاریخی ـ معماری در ترکمنستان جنوبی، در روستایی همنام و نزدیک مرز ایران قرار دارد. (ج2، ص253-254) س. دئمیداُف
• مبارکِ واخانی (ج2، صوفی مبارکِ واخانی، مبارک‌قدم واخانی، متوفای 1320/1902-1903م) عارف بدخشانی، شاعر، ستاره‌شناس و طالع‌بین. (ج2، ص256-260) ک. واسیل‌سوف.
• محمد صادق، بن محمد یوسف (تولد 1952م اندیجان) متکلم برجستۀ آسیای میانه، چهارمین مفتی اداره روحانیت مسلمان آسیای میانه (1989-1993). (ج2، ص267-270) ب. باباجانوف، م.آ. حمیداف
• محمود ایشان، مزار و نام قبرستانی در غرب عشق‌آباد است. محمود ایشان (1790-1880) شخصیت مشهور دینی و نظامی که در دوره زندگی خود لقب «سردار» می‌داشت. (ج2، ص252) ر. مُراداف.
• محمود خواجه خاوند (همچنین مشهور به مخدوم نوران) خواجه شهاب‌الدین محمود بن خواجه محمد عبدالله بن خواجه أحرار (متوفای 1547-1547م) نماینده شاخص طریقت تصوفی خواجگان نقشبندی. (ج2، ص250-251) م. قدیراوا.
• محیی‌الدینوف خواجه عصام‌الدین (متولد 1939 روستای خوجالار ـ ناحیه بخارا) نماینده معاصر سنت طریقت نقشبندی. (ج2، ص272) هـ. تورایف
• مدّاح، ایفاکننده قصه‌های ملی و افسانه‌ها، که درباره شاهان و قهرمانان اسلام، راوی زندگینامه‌های افسانه‌ای شخصیتهای معتبر مذهبی قرون وسطا، در رده نخست صوفیان. (ج2، ص242-244) آ. ارکین‌اف
• مدینه: کهن‌ترین مسجد در شهر قازان ـ تاتارستان، در مرکز فضای سبز کوچکی قرار گرفته است. (ج2، ص254) هـ. گ. ندیراوا
• المرجئه: مرجئه نام مشترک طیفی از مسلمانان هست (ج2، ص261-264) س. کوتلو
• المرغینانی، برهان‌الدین علی بن ابی‌بکر بن عبدالجلیل الفرغانی الرشدانی (1118-1197) فقیه مشهور حنفی. (ج2، ص244-245) او. کُری‌یف
• مُریدیسم: در ادبیات داستان‌سرایی پیش از انقلاب و دوره شوروری قفقاز شمالی قرن 19 عموم حرکات مذهبی معمولا به مرید توجه دارند، که به شکل‌گیری امامت داغستان کوهستانی و چچن انجامیده بود (1828-1859). (ج2، ص274-276) ولادیمیر بابرُونیکف، میخائیل کمپر
• مسلمانان روس، گروه قومی‌ـ‌دینی، شکل گفته در اواسط دهه 2000 و تشکیل شده از روسها و نمایندگان اسلاوهای دیگر، و همچنین ملل فینو ـ اوگور. (ج2، ص323-325) رینات بککین
• مشکل کُشاد: (بی‌بی مشکل‌کشاد، مشکل کشا) مراسمی رایج در بین زنان جمعیت یکجانشین آسیای میانه، که برای برآورده شدن آرزوها و حل هر مشکلی انجام می‌گیرد. (ج2، ص274) آ. کرَمِر
• مشهد آتا: مکان مقدس مشهور و یادمان تاریخی ـ معماری در جنوب غرب ترکمنستان. (ج2، ص252-253) س. دئمیداُف
• المطرّزی، ابوالفتح نصیر بن ابی‌المکارم عبد السيّد بن علی الخوارزمی (1144-1213) فقیه حنفی مشهور، زبانشناس و نحوی. (ج2، ص266-267) آ. حبیب‌الله‌یف
• مغاک عطاری از کهن‌ترین مساجد حفظ‌شدهء بخارا (نیمه دوم قرن 12م، بازسازی در نیمه اول قرن 16م) (ج2، ص238-242) اِلیزاوِتا نِکراسوا
• مقبره اصحاب ـ مجموعه سازه‌ها در محوطه تپه دژ سلطان قالا، بخش سلجوقی مرو، ولایت ماری ترکمنستان. (ج2، ص236-237) ر. مُراداف.
• مقبره سامانیان (حدود قرن 9-10م) در بخارا در محوطه پارک شهر. (ج2، ص237) اِلیزاوِتا نِکراسوا
• الموحی دامادان بن یعقوب بن توفا (1650-1724) عالم ذووجوه و مدرّس داغستانی. (270-272) د. الخاسوا
• موزیکا و اسلام: اولین کتاب تخصصی در دنیای مسلمان روسیه در موضوع رابطه موسیقی و اسلام (به زبان تاتاری) است. نویسنده آن هادی کیلدی‌بکی (1881-1949) فارغ التحصیل مدرسه عثمانیه اوفا، و هنگام تألیف کتاب مدرّس و ملّایی معتبر بود. وی نویسنده آثاری در زمینه فلسفه، دین، تحصیلات اسلامی، ادبیات و مترجم بود. (ج2، ص261) گ. سیفوللینا
• مولانا شریف، یادمان آیینی ، صوفیانه و مرکز چهارگوشه (طریقت جهریه) در بخارا قرن 17-18، به نام مؤسس آن نامیده شده است. تئوریسین مشهور تصوف مولانا محمد شریف بن محمد الحسینی العلاوی البخاری، مشهور با نام مستعار المولوی (1026/1617-1109/1697).  (ج2، ص245-248) اِلیزاوِتا نِکراسوا
• مولِد النبی، جشن به افتخار روز تولد پیامبر محمد، که در 12 ربیع الأول بر اساس تقویم قمری اسلامی برگزار می‌گردد. (ج2، ص248-250) نوریهیرا ناگاناوا
• مُهر پیر دستگیر: نام مُهری آیینی که پیدایش آن در مراسمات مسلمانان بخارا مرتبط است با نام صوفی نامدار، متکلم حنبلی عبدالقادر الجیلانی (1077-1166) نام‌دهنده طریقت تصوفی قادریه. (ج2، ص273) گ. قربانف
• مُهر نماز: نام مهری که هنگام نماز از سوی مسلمانان شیعه‌ی بخارا هنگام نماز خواندن استفاده می‌شود. (ج2، ص273-274) گ. قربانف
• میان فضلِ احمد بن شیخ نیاز احمد بن معین الدین بن میر صفراحمد (حدود 1735 ـ متوفای بین 1815-1817، پیشاور) یکی از شیوخ مشهور صوفی طریقت نقشبندیه مجدّدیه در ماوراءالنهر و پیشاور در حوالی قرن 17-19 است. او خود را فضل احمد نامیده است. (ج2، ص254-256) آنکه و. کوگِلگن
• نسا: لقب شاعره ـ عارفه ایم‌نسا (1879-1966) دختر ملا ابراهیم خواجه. در قشلاق اورتا آق مسجد (نزدیک خوقند) در ولایت فرغانه ـ ازبکستان به دنیا آمد.(ص289) س. اِشانوا.
• نسفی، عزیز بن محمد (متوفای بعد 1282م) عارف و عالم. (ج2، ص280-282) یانیس اِشوتس
• النسفی، نجم‌الدین ابوحفص عمر بن محمد بن احمد (1068-1142م) عالم دائرةالمعارفی: الاهیدان ماتریدی، فقیه حنفی، محدّث، زبانشناس و شاعر. (ج2، ص282-283) عاشربک مؤمن‌اف، د. رحیم‌جانوف
• نِظام: 1. مجموع دستورالعمل‌های مجزا و مصوّبات اسلام [امام] شامل و فقه شافعی حامی آن در رابطه با مسائل حقوقی مختلف، که دارای قدرت قانون‌گذاری در امامت داغستان کوهستانی و چچن در سالهای دهه 40-50 قرن نوزدهم است. دستیابی به متن عربی کامل «نظام» هنوز میسر نشده است. (ج2، ص284-287) 2. نامگذاری ردیف منظم پیاده‌نظام، که توسط [امام] شامل، حدودا در میانه سالهای دهه 40 قرن نوزدهم. (ج2، ص287) ولادیمیر بابرُونیکف
• نقشبندیه مجددیه: یکی از شاخه‌های طریقت خواجگان نقشبندیه (ج2، ص276-279) آنکه و. کوگِلگن
• نمازگاه سمرقند: در جنوب شرقی بخش شهر قرار دارد، در 1 کیلومتری جنوب دیوار حصار قدیمی سمرقند. (ج2، ص280) ب. کوچنِف
• نمازگاه کاسْبی: حدودا در یک کیلومتری غرب روستای کاسبی (تقریبا 30 کیلومتری غربِ قَرشی) تپه‌دژ غربی قرشی قرون وسطی قرار دارد. (ج2، ص279-280) ب. کوچنِف
• نمازگاه گُذر: در کرانۀ چپ گذر دریا، تقریبا در 300 متری غرب «کورگان» (هسته مستحکم گذر قرن 18-19م) در جهت غربی شهر معاصر که حدودا در 50 کیلومتری جنوب شرق قرشی قرار دارد. (ج2، ص279) ب. کوچنِف
• نمازلیق (نزد ترکمن) سجاده نماز از جنس پارچه، قالیچه و معمولا زیرانداز نمدی. (ج2، ص280) س. دئمیداُف
• نور محمد اولیا: مقدس مسلمان، که در قبرستان مسلمانان در روستای میشارِ یانگا عسکر (یِنگی عسکر) در بخش نریمانوف ناحیه آستراخان قرار دارد و به عنوان مقدسِ صاحب‌کرامت آستراخانی یاد می‌شود. (ج2، ص290) آ. سیزرانوف
• نیازقلی التُرکمانی، خلیفه، بن بالتا محمد الصوفی الخلجی الخراسانی البخاری (متوفای 1820-1821) یکی از عالمان شاخص و مرشدان صوفی طریقت نقشبندیه مجددیه در بخارا در حوالی قرن 18-19، برخاسته از محل لبّان، از طایفه ایرساری، ملقب به «پیر دستگیر» و «الدرویش الشریف». (ج2، ص287-289) آنکه و. کوگِلگن
• نیژنی کامسک (نام روسی)= توبن کاما (نام تاتاری) ـ تاتارستان، مرکز بزرگ صنایع پتروشیمی، که در کرانه چپ رودخانه کاما و شمال شرق رودخانه زای قرار گرفته است. مسجد جامع آن با مرکز فرهنگی و تاریخ بلغار و اسلام ساخته شده است. (ج2، ص283-284) هـ. گ. ندیراوا
• الهدایه فی شرح بداية المبتدی، منظومه فقیه ماوراءالنهری برهان‌الدین المرغینانی، که در میان حنفیان رایج است. (ج2، ص419-420) او. کُری‌یف
• همدانی، امیر السید علی بن شهاب‌الدین بن محمد (1314-1385) بنیانگذار و نام‌دهنده‌ی طریقت تصوفی همدانیه عليّه، از شاخه‌های رکنی (و به نوبه خود شاخه‌ای از کبرویه). (ج2، ص395-396) یانیس اِشوتس
• یاراللین عبدالخبیر بن یارالله بن ولی‌الله بن حبیب‌الله بن عبدالحمید بن ایش‌محمد بن بیک‌محمد القازانی (1905-1994)خطیب مشهور تاتار، متکلم، امام جماعت مسجد مرجانی در شهر قازان در دوره پس از جنگ جهانی دوم. (ج2، ص457-459). آلفرید بوستانف
• یامقیر دوعاسی (ترکی نوقایی، به معنی دعای باران)، مراسم گوناگون درخواست باران، در محدوده استپهای نوقای وجود داشته و دارد. (ج2، ص455-457) آ. یارلیکاپ‌اف
• یسویه: طریقت تصوفی آسیای میانه، که به اسم خواجه احمد یسوی نامگذاری شده است و از قرن 8 تا 18 میلادی ادامه داشته است. (ج2، ص194-199) دیوید دی‌‌اوس
• یورو اسلام (اسلام اروپایی): مفهومی منعکس‌کننده یکی از گرایش‌های جست و جوهای چکاداندیشانه روشنفکران تاتاری و اروپایی در تعیین جایگاه اسلام در جامعه معاصر و  شناسایی اصول به‌روزکردن آن با ارزشهای تمدن اروپای غربی. (ج2، ص162) رافیق محمدشین
• یولداش، مولوی: محمد یولداش، محمدعمر اوغلی (1861-1922) عالم متکلم برجسته، شاعر ـ معارف‌پرور و خطّاط. برخاسته از محله و مدرسه خواجه بقاء شهر خوقند ـ ازبکستان.(ص202-203) آ. توردالییف
• یینلی مُلّا (ترکی نوقایی، به معنی ملای مرتبط با ارواح) نوعی ویژه از ملا، که بر اساس تصور نوقای‌ها، با ارواح ارتباط داشته و کمک آنها را برای درمان بیماران و غیب‌گویی استفاده می‌کرده است. (ج2، ص199-202) آ. یارلیکاپ‌اف

نویسندگان مقالات

آ. ارکین‌اف، آ. الکسییف، آ. توردالییف، آ. حبیب‌الله‌یف، آ. سیزرانوف، امری شیخ‌سعیداف، آ. فرانک، آ. کرَمِر، آ. گ.، آ. مادامینوف، آ. نورمانوا، آ. نوروزاف، اخمت یارلیکاپوف، آ. یونس‌اوا، آرسِن زِواکو، آلفرید بوستانف، اِلیزاوِتا نِکراسوا، آنکه و. کوگِلگن، او. کُری‌یف، ای. سولایف.، ائ.ن.، هـ. تورایف، آیدار خابوتدینوف، ایلیا زایتسف، ب. امین‌اف، ب. باباجانوف، ب. باتیرکایف، ب. کوچنِف، ب. م. مانابایف، پ. علی‌بک‌اوا، پاول باشارین، ت. اِملیانِنکو، ت. کوزاکُف، د. الخاسوا، د. رحیم‌جانوف، د. شالکاراُف.، د. فارمانوا، د.آراپف، دیوید دی‌‌اوس، ر. مُراداف.، رافیق محمدشین، رینات بککین، ز. سعیداف، س. آ. دیودوآننُن، س. اِشانوا، س. دئمیداُف، س. کوتلو، سِرگی آباشین، ش. وحیداف، شامیل شیخعلی‌یف، عاشربک مؤمن‌اف، ف. باتیرگارییف.، ک. بایِتوا.، ک. واسیل‌سوف.، گ. سیفوللینا، گ. قربانف، ل. یامایِوا، م. اُلکُتّ، م. قدیراوا.، م. گاجی‌یف، م.آ. حمیداف، م. فرخشاتوف، میخائیل کمپر، ن. آب، وندل شواب، ن. أعظم‌خوجایف، ن. تاگیراوا، ن. عبدالأحداف، ن. علسکراوا، ن. کایربکوف.، ن. نِفلیاشِوا، نوریهیرا ناگاناوا، هـ. تورایف، هـ. گ. ندیراوا، هیسائو کوماتسو، و. اوگودین، ولادیمیر بابرُونیکف، یانیس اِشوتس، یو.آ. اوتربرگِنوا

بخشهای اثر

مجلد دوم این دانشنامه، اواخر سال 2018 میلادی در 645 صفحه منتشر گردیده است.

• فهرست روسی مقالات (ج2، ص5-8)
• فهرست انگلیسی (ج2، ص9-11)
• مقدمه سرویراستار به روسی (ج2، ص12)
• مقدمه سرویراستار به انگلیسی (ج2، ص13)
• مقدمه «پژوهشهای آکادمیک در تاریخ روسیه معاصر» به قلم استانیسلاو پروزوروف (ج2، ص14-17)، و ترجمۀ انگلیسی آن به قلم یانیس اشوتس (ج2، ص18-20)،
• متن مقالات (ج2، ص21-459)

فهرست نمایه‌ها

1. نمایه اعلام و نام خاندان‌ها (461-493)،
2. نمایه نام مذاهب، طریقتهای تصوفی، مکاتب مذهبی ـ فلسفی، فرق کلامی، مذاهب فقهی، جریانها، تشکیلات، احزاب و غیره (ج2، ص494-502)؛
3. نمایه اسامی جغرافیایی و توپوگرافی (ج2، ص503-533)؛
4. نمایه اسامی قومی؛
5. نمایه آثار، منشورات ادواری، نشریات (ج2، ص537-549)؛
6. نمایه اصطلاحات (ج2، ص550-569)؛
7. نمایه مواد عینی (ج2، ص570-617)؛
8. نمایه جغرافیایی ـ موضوعی مختلط (ج2، ص618-620)؛
9. لیست اختصارها؛ مؤسسات و سازمانها (ج2، ص621-622)؛
10. نشریات ادواری، سری کتابها (ج2، ص622-623)؛
11. فهرست منابع و نگارشهای استفاده شده؛ منابع: (ج2، ص624-625)؛ نگارشها: (ج2، ص625-627)؛
12. فهرست نویسندگان مقالات دایرة المعارف [با ذکر محل سکونت و مرکز علمی و عناوین مقالات] به زبان روسی (ج2، ص628-632) و ترجمه آن به زبان انگلیسی (ج2، ص633-637)؛
13. فهرست مقالات (ج2، ص638-640)؛
14. فهرست تصاویر و طرح‌های مربوط به مقالات دایرة المعارف (ج2، ص641-645).

چاپ‌ها

• اسلام در سرزمین امپراتوری سابق روسیه: فرهنگ دایرةالمعارفی (ج2) / گردآوری، ویراستاری، نگارش مقدمه: استانیسلاو پروزورف، مشاور علمی: ولادیمیر بابرونیکوف، تاتیانا نیکولایونا ساتپایوا، الکسی خیسمتولین، مسکو: نائوکا ـ واستوچنایا لیتراتورا، 2018، 645ص، شابک: 978-5-02-039811-5.